D. Quint wmmiMLitvtm utagsss} Tips voor nuttige geschenken Fa. UI. HUIBERS Henny Jansen Clir. Besturenbond herdacht gouden CN. V.-jubileum WAAR LAG HET CAPELLEVEEN? fa. GeHa van Leeuwen Geschenken ADVERTEREN DOET VERKOPEN Nü bekend wanneer C.B.B. werd opgericht Oud-voorzitter wist datum Ingezonden Gezamenlijke Militaire Fondsen RHEi\EM Christelijk-sociaal in de politiek? SCHERPENZEEL HAAST Het proces tegen mr. Balthasar van Blijenborch, doctor in medicinen 1557-58 Incidenten aan de Grift (I) Getuigenverklaringen Sint, 't Is maar een weet UNIEKE AANBIEDING (stuks volledig gegarandeerde WARDO gereedschappen Slechts f 19.95 Geen probleem! Speelgoederen Eet-, thee- en ontbijtserviezen Drinkserviezen Sola cassettes Keukenuitzetten Met adverteren werden de grootste zaken gebouwd, met niet adverteren de beste vergeten f TEMPO In onze zaak vindt u talrijke Philips produkten waarvan u niet alleen één heerlijk avondje maar het hele jaar door plezier kunt beleven. Wij helpen u gaarne met deskundig advies, uitvoerige voorlichting en demonstratie. Bergweg 15 - Tel 2623 - Veenendaal Ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan van het Christelijk Nationaal Vakverbond heeft de Chr. Besturenbond Veenendaal, een onderafdeling van het C.N.V., een tweetal feestavonden gehouden in het Verenigingsgebouw aan de Eikenlaan. Ook de jongeren werden niet vergeten. Speciaal voor hen werden zaterdagmiddag twee filmvoorstellingen gehouden, waarvoor bijzonder veel belangstelling bestond. De heer Lensink, die op de eerste feest avond (vrijdagavond) een rede zou hou den, was wegens ziekte verhinderd. In zijn plaats werd toen het woord gevoerd door de heer R. Hagoort, redactie-chef van „De Gids". Hierbij schetste spreker de geschiedenis van het C.N.V. en haalde de wisselende arbeidstoestanden aan. Vooraf had de voorzitter van de C.B.B., de heer T. Deyk, een openingswoord ge sproken. Hierbij bleek dat de C.B.B. nog steeds niet wist in welk jaar de afdeling opgericht was. De notulen en verdere bonds-bescheiden zijn tijdens de laatste oorlogsdagen verloren gegaan en tot nu toe was de oprichtingsdatum onbekend. Om hier verandering in te brengen deed de voorzitter een oproep aan de aanwezigen of er wellicht iemand was die licht in deze duistere zaak kon bren gen. komt u ditmaal geen erwtensoep of ossen marktbroodjes verkopen. In de komende week zal u door middel van een collecte de gelegenheid worden geboden uw dankbaarheid te tonen dat het oorlogsgeweld u heeft gespaard. Vele militairen hebben voor ons hun leven moeten geven. Anderen zijn wel teruggekeerd doch zijn verminkt. Dit leed vergoeden kunnen we niet. Wel kunnen wij door hulp dit leed verzachten. Gezamenlijke Militaire Fondsen hielp de weduwe, die met haar vijf kinderen van een zeer klein pensioen moest trach ten in leven te blijven, door haar een voorschot te verlenen waardoor zij een pension kon openen. Gezamenlijke Militaire Fondsen hielp de metselaar, die in 1945 toen hij in mili taire dienst was, op een mijn stapte en daardoor een been verloor. Zijn oude vak uitoefenen? Een onmogelijkheid. Ook door uw steun via Gezamenlijke Militaire Fondsen heeft de man de kans benut en heeft na zeer harde studie zijn diploma's gehaald. Hij is nu boekhouder. In 1958 werd voor deze en andere ge vallen bijna 400.000 uitgekeerd. Voor 1959 is meer geld nodig. Geld, dat kan helpen nood te lenigen. Geld, dat ook kan dienen, mannen een volwaardige plaats in de maatschappij te hergeven, zo dat zij zelf weer voor hun gezin kunnen zorgen. Is het nodig deze collecte bij u aan te bevelen? Indien u voor het bedrag wilt intekenen, dat u andere jaren aan erw tensoep of ossenmarktbroodjes hebt be steed, is uw plaatselijk^comité tevreden. Namens dit comité: W. C. H. Dekker, voorzitter VOOR A.R.P. RUENEN: De AR-kiesvereniging Rhenen heeft onder leiding van de heer J. Tigelaar de eerste vergadering gehouden in dit win terseizoen. Als spreker trad op de heer Drs. J. Boersma uit Zeist, met als onderwerp: „Christelijk-sociaal in de politiek?" De heer Boersma, die als econoom ver bonden is aan het CNV, liet uitkomen, dat de AR-Partij reeds vanaf haar ont staan in de vorige eeuw een sociale poli tiek had gevoerd met name door figuren als Groen van Prinsterer, Dr. Kuijper en Ds. Talma, dit in tegenstelling tot de socialisten, zoals spreker zei, die in het verleden in de Kamers tegen de sociale wetgeving stemden. In dit verband noem de hij nog de figuur van de enerzijds hoog vereerde, doch anderzijds zeer ver guisde Dr. Colijn. „Met onze kennis van en inzicht in de economische problematiek", aldus de heer Boersma, „is het zeer gemakkelijk zijn politiek in de dertiger jaren af te keuren. Colijns grote verdienste was, dat hij ge tracht heeft deze problemen internatio naal op te lossen, omdat de oorzaken van de malaise een internationaal karakter droegen. Dit streven vindt men thans terug in de pogingen om tot volledige Europese integratie te komen." Spreker vervolgde met te stellen, dat de huidige Partij van de Arbeid niet het recht heeft zich op de borst te slaan en alle sociale hervormingen op haar krediet te schrijven. De positieve benadering van het sociale vraagstuk dateert bij de so cialisten eerst van 1945. Toen voordien in de socialistische gelederen de leer van Marx (klassenstrijd) nog werd aangehan gen, had men geen behoefte aan sociale hervormingen, want deze zouden de komst van de dictatuur van het proletariaat slechts vertragen. Tenslotte gaf spreker een schets van de samenstelling van het huidige kabinet en het tot heden gevoerde beleid, dat zijns inziens positief sociaal is. „Het is geen christelijk kabinet", aldus de heer Boers ma, „doch een sociaal confessioneel-libe raal kabinet." Na een uitvoerige gedachtenwisseling, waarbij nog ter sprake kwamen de vrijere loonpolitiek en de vijfdaagse werkweek, werden nog een aantal huishoudelijke aangelegenheden afgedaan. MEISJESVERENIGINGEN VIERDEN JAARFEEST De meisjesvereniging „Bidt en Werkt" op G.G. te Scherpenzeel, samen met de jonge meisjesvereniging „Wees een Ze gen," hielden dindsdagavond in het lokaal achter de Ned. Herv. kerk hun 7e jaar vergadering. Deze avond werd door de erevoorzitter, ds. L. A. Klootwijk op de gebruikelijke wijze geopend. In zijn ope ningswoord bepaalde hij de leden en be langstellenden bij Spreuken 3 4. „Ver trouw op den Heer en steun op uw ver stand niet". In de vorm van een gezellig praatje werd door een aantal leden het jaarverslag uitgebracht. Het getuigde van veel afwisseling en eensgezindheid. Het aantal leden bedroeg 32 en het ba tig saldo ruim 70,Onder orgelbege leiding van de heer Budding werden door bijna alle leden enige liederen gezongen. In de pauze werden ten bate van het nieuw te bouwen verenigingsgebouw lootjes verkocht. Bij de trekking bleek dat mevr. van Kampen de hoofdprijs een sprei gewonnen had. De opbrengst van de verloting bedroeg 460,-. Verder werd de avond gevuld met voordrachten, korte schetsjes en samenzang. Dank zij de ge luidsversterker van de heer Wijnbergen, was door de gehele zaal alles goed te vol gen. De presidente, mevr. Osnabrugge, ds. Klootwijk, de koster en de heer Budding werd dank gebracht en door mej. Alie Veldhuizen een cadeautje aangeboden. Tot slot sprak de erevoorzitter de wens uit dat de volgende jaarvergadering ge vierd zou kunnen worden in het nieuw te bouwen verenigingsgebouw. Deze oproep is niet tevergeefs geweest. De volgende dag kwam oud-voorzitter M. Anbeek met de oprichtingsdatum: febru ari 1920. Volgend jaar februari herdenkt de C.B.B. dus het 40-jarig bestaan. Het tweede gedeelte van de avond werd verzorgd door het toneelgezelschap N.A.O. uit Veenendaal dat een voortreffe lijke opvoering gaf van het toneelspel „Welkom binnen". Vooral het spel van de dames Scholten en Overduin was van uitstekend gehalte. OPBRENGST COLLECTE GEDEELD Zaterdagavond sprak de heer K. de Boer, tweede voorzitter van het C.N.V. eveneens de geschiedenis van het C.N.V. memorerend. Onder de talrijke aanwezi gen (wegens het grote aantal leden moes ten er twee avonden gegeven worden) be vond zich ook de oud-voorzitter van de C.B.B., de heer Wesselo. Voor de ontspanning zorgde weer de toneelvereniging N.A.O. met „Welkom binnen". Een langdurig en welverdiend applaus viel de spelers aan het einde ten deel. Aan het slot van beide avonden, die onder leiding stonden van de heer Deyk, werd een collecte gehouden, waarvan de opbrengst gedeeld zal worden met de N.C.R.V.-actie „Viermaal Z N". Wat mij altijd opnieuw verbaast De mensen krijgen steeds meer haast De sprekende bewijzen zijn er van Schoon ik het niet begrijpen kan Want 60 minuten is nog steeds een uur En een seconde heeft dezelfde duur Dan, zeg vijftig jaar geleden Is voor dat haasten altijd reden? 't Haasten begint al 's morgens vroeg (Vindt men de dag niet lang genoeg?) Men zet de wekker, zo laat het kan Daar komt dan altijd haasten van Juist daardoor heeft men voor 't ontbijt Des morgens haast te weinig tijd Dat haasten lijkt mij echt een plaag Waaraan ik persoonlijk mij niet waag 'k Heb het in de stad vaak aangekeken Dat haasten bij het oversteken Is wel wenselijk, wanneer het moet Doet men het echter altijd goed? Dat laat dikwijls nog veel te wensen Nog elke dag ziet men weer mensen Die denken, 't kan nog net misschien Dan is haast gevaarlijk bovendien Tè gehaast lijkt mij ook het verkeer Men constateert dat telkens weer U komt toch liever heelhuids thuis Dan door uw haast in 't ziekenhuis? Juist dezer dagen lijkt mij haast Geheel verkeerd en ook misplaatst Bedenk als u inkopen doet Haastige spoed is zelden goed. J.M. De naam Capelleveen of Van Capelleveen komt als familienaam in Veenendaal en omstreken betrekkelijk veel voor. Voor de minnaar van geschiedenis klinkt hij be koorlijk, want hij roept twee vragen op: 1. Welke was de kapel, waarop de naam zinspeelt? 2. Waar lag bedoeld veen? Men heeft wel eens gemeend dat de kapel op de Emmikhuizerberg, in 1535 door de prior van het Carthuizerklooster te Utrecht Pieter Zas daar gesticht, bedoeld was en het veen in de omgeving van die berg gelegen. Maar dit is niet juist gebleken. Een spectaculair proces echter, door de Veenraden gevoerd tegen de Utrechtse geneesheer Balthasar van Blijenborch, licht ons in over plaats en grootte van het tot nu toe on vindbare veen. Stukken over dit proces, handelend over de vraag of genoemde dokter bevoegd was voor het vervoer van de turf, uit het door hem in erfpacht gebruikte Capelleveen, gebruik te maken van de Grift, troffen wij in ons Veenendaalse oud archief aan (no. 87). Laat ons beginnen de getuigen in dat proces op te roepen. Gosen Gerritssoen, oudt omtrent XXXIII jaren heeft getuycht ende verclaert mit opgeheven vingeren bij eede warachtich te wesen, ten versoucke van Johan de Keyser als hooft van de veengenoten, te weten: dat hij gesyen (gezien) heeft, dat Herman Franssoen, diener van mr. Bal thasar die sloten (sloten) van 't Sant- foortse schut mit een bijel affgeslagen ende 't schut neergeleyt heeft ende sijnen meesters scepen (schepen) geladen sijnde mit torff van Capellenveen daardoor ge holpen heeft. Soe (zo) waerlicken most hem Godt helpen ende alle Sijn heyligen. Actum voor Frans Verway ende Gerret Lijster oirconde te Rhenen op ten lesten Augusti anno LVII (d.i, 1557). Behalve namen van invloedrijke per sonen als Johan de Keyser, Frans Verwei en Gerrit Lijster, horen we hier de naam van een der reeds lang verdwenen slui zen: het Santfoortschut, ook wel Merry Mesenschut genoemd, ter hoogte van de Bennekommer Meent in de omgeving van de huidige Rauweveldse brug gelegen. (In de Grift lagen oorspronkelijk meerdere sluisjes: het Verlaat, het Klein Schutje, het Santfoort-, het Werf-, het Pijsel- of Pesel-, het Grebbe- en het Rijnschut.) Uit Gosens verklaring blijkt direct, dat het Capelleveen vóór het Santfoortschut lag, tussen de Hel en de Rauweveldse- weg. Een tweede getuige, Maarten Ver schuur, een man van circa 38 jaar, ver klaarde hetzelfde, evenals Thomis Pel- grimssoen, oud 32 jaar, namelijk: afslaan van de sloten van het Santfoortschut, ope nen er van en gebruik maken van de Grift voor turfvervoer met schepen van mr. Balthasar. DRIE NAMEN Tussen de Grebbeberg en de Rode Haan lagen oorspronkelijk vele percelen veen- land, wier eigenaars voor het turfvervoer met hun samourenzen van de Grift ge bruik mochten maken, indien hun gron den vrij waren d.i. gerechtigd tot dit ver voer te water. Eén dier eigenaars nu was de invloedrijke Utrechtse burger mr. Bal thasar van Blijenborch, doctor in medi cinen. Zijn venen behoorden vanouds tot de kapel van het kasteel Ter Horst te Achterberg, dus niet tot het predium of landgoed Ter Horst zelf. Zij vormden een soort stichting ter betaling van een pre bende aan de kanunniken van het kapittel dier kapel. Een prebende was een vast inkomen, voortkomend uit toegewezen goederen, renten, tienden e.d. Een kapit tel is een aantal gemeenschappelijk le vende geestelijken, kanunniken gehe ten. Genoemd veen nu, waaruit door de kanunniken de revenuen werden ge trokken, werd daarom ook Capelle-, Pre- bendaten- of Capellanenveen genoemd. Mr. Balthasar ontving het Capelleveen, althans een deel ervan, in eeuwige erf pacht. HET VERSCHIL Mr. Balthasar maakte aanspraak op het gebruik van de Grift, aangezien zijn lan derijen in het Capelleveen vrij waren. De Veenraden, sprekend namens de geërfden of veengenoten, ontkenden dit, aanvoe rend dat hij in 1545 verzuimd had „voor sint Jans misse den XXIIIIen Juny" te ver klaren 't octrooi, 't vrij varen dus, op de Grift te willen genieten. Dit laatste was echter alleen verplicht geweest voor zo genaamde onvrije venen, venen, wier eigenaars zich geen offers getroost had den voor de aanleg van de Grift en die hun gronden nu vrij konden maken, als zij gelden schonken voor de bouw van de kerk op de markt of zoals men toen zei als zij contribueerden. Het werd een crimineel proces door Jan de Roy, schout van Rhenen, aange legd. De zaak kwam voor „den eersamen gerechte van Rhenen" en voor „mijne Heeren van den Raede des Conincx in den Hove provinciael tot Utrecht". Pro cessen-verbaal, requesten en antwoorden daarop, replieken, „presentatien bij ma nieren van accordt", „eysch ende aen- spraeck," memorialen, brieven, verkla ringen, in één woord: heel het rechter lijk apparaat kwam in werking, hetwelk de Veenraden veel geld kostte. De ca- meraar of penningmeester Johan Bogert betaalde maar. Zo ging het niet langer. Op 25 oktober 1557 kwamen de geërf den bijeen „omme te overleggen den staet des zeiven Camerairs, soe (omdat) hij grotelijck doleerde merckelijcke som- me van penningen verschoten te hebben ende noch dagelix verschieten moste, soe (zowel) in de saecke jegens die van Wa- geningen als in de processen jegens meester Balthasar van Blijenborch." De hoge proceskosten zouden op de open rekendag besproken worden, maar de datum hiervan kon niet vastgesteld worden „om de continuatie (voortduren) der haestigher sieckte" die te Veenendaal heerste. De schrijver Adriaen van den Camme - we ontlenen dit aan het nieuwe Veenregister - blijkt hier te zinspelen op een epedemie. INCIDENTEN Behalve de reeds genoemde door mr. Balthasar geïnspireerde gewelddaad, had den er aan de Grift vele incidenten plaats. Want de dokter eiste zijn recht zijn turf door de Grift naar de Rijn te ver voeren. In de zomer van 1557 liet hij een wijk, een veensloot, door zijn landerijen graven ter lengte van 40 roeden, onge veer 150 m. De samourenzen werden met turf gevuld. Toen sloeg Willem Goossen, de vaartmeester, alarm. Hij achtte het ge boden de te Utrecht wonende veenraden te waarschuwen en zou een goed figuur geslagen hebben bij de Vierdaagse: hij vertrok 's avonds te voet, liep de hele nacht door en kwam 's morgens te Utrecht aan. Intussen echter sloeg mr. Balthasar zijn slag. Het vierde veenboek verhaalt dit als volgt: Mer ter wijle die zelve vairtmeester over nacht gelopen was naer Utrecht, omme zijn meesters dairvan t' adverteren, heeft dzelve Doctor Balthasar mitten zijnen, buyten ontheyt (bevel, goedkeuring) van den vairtmeester ende buten enige wee ten van de gecommitteerden alhier ende sonder consent ende assistentie van den exploicteur ende zonder oick te verwach ten (af te wachten) 't antwoirdt ende wedercoempste (terugkomst) van den vairtmeester, die - als hy over nacht ge lopen hebbende 's morgens 't Uytrecht gecomen was ende van dair antwoirde gebracht hebbende - hem gevuecht had- de van denselven dage 's middaechs weer te Rhenen in de Grebbe te weesen - mit- ter daet die schutten op te slaen (omhoog te halen) ende zijn scepen dair uuyt ende over te brengen. Ende dat oick (ook) all op onbehoirlicke tijden, jegens (tegen) d' ordonnantie op 't uuytvairen van de Grif te gemaect." Bijzonderheden noemt het register niet, maar de lijvige portefeuille stukken over deze zaak bevat er een met getuigenver klaringen, waarvan wij die van Gosen Gerritsz. hierboven reeds citeerden. Maar de dokter had meer geweld gebruikt dan Gosen verklaarde. De Griftdijk had hij laten doorgraven. Dat was in augustus 1557 gebeurd en wel om van de wijk in de Grift te kunnen komen. De Utrechtse veenraden hadden de dijk onder leiding van hun cameraar Jan Bo- gaert met palen weer laten dichten. De reeds genoemde Herman Fransz., dienaar van de dokter, brak op diens bevel de palen weer uit de dijk. Wederom werd deze gedicht met horden, palen en aarde. SIMSON AAN DE GRIFT Enige dagen later groef Herman Frans zoon hem ten tweede male door, voerde palen en horden weg naar de overzijde van de Grift, verkocht ze op de Veluwe en verdronk het ontvangen geld ten huize van Gerrit Robbrechtsz. te Ma nen. Schipper Adriaen Jansz. laadde om trent honderd tonnen turf in zijn schip, evenals Marten Verschuer. Toen riep 't hoofd der veenraden, Jan de Keyser, er de schout bij, die zijn deurwaarder Hu- bert Lijster zond. Deze verbood beide schippers de Grift te bevaren op straffe van twaalf Carolusguldens elk. Herman Fransz. verweerde zich, zeggende, dat zijn meester hiertoe het recht had, maar de deurwaarder was onvermurwbaar. Dezelfde dag, 28 augustus, echter moes ten 's middags enige schepen door 't Sant foortschut. Toen zij gepasseerd waren, wensten ook Marten Verschuer en Adriaen Jansz. hun schepen met turf uit 't Capelleveen te schutten. Willem Goos sen sloot echter het schut. Woedend ver telde Verschuer dit aan Herman Fransz., waarop de laatste zich naar de sluis be gaf, korte metten maakte, met een bijl de beide sloten afheuw en het schut voor de schepen opende, die nu verder voeren tot aan het volgende schut, het Werf of Kolkschut. Op bevel van de substituut schout Willem van Eden werden beide schippers hier gearresteerd en voor 't ge recht gedaagd: zij moesten de boete be talen en hun turf werd geconfisceerd. Ook Balthasar werd gevangen genomen en voor het gerecht van Rhenen gebracht. De schepenen vroegen hem of hij Her man Fransz. tot de gewelddaden had aan gespoord, hetgeen de dokter beaamde. Het gerecht eiste ontzegging van de be voegdheid „omme eenigen staet ofte of- fitie van eeren te zullen moegen hebben ofte bedienen." Bovendien eiste het confiscatie van het derde deel zijner goederen. D. PHILIPS Wordt vervolgd. Wij bieden U voor Dames en voor Heren tal van praktische en leuke geschenken van 's werelds bekendste merken: BOLDOOT. MAJA. 4711, (TOSCA), YARD- LEY. SOIR DE PARIS. V1NOLIA. HOUB1- GANT. OLD SPICE enz. Eau de Cologne - After Shave Lo tion - Luxe dozen zeep - Talkpoe der - parfum - Lotion - Haarcreme Verder grote sortering: Fototoestellen - Blitslampen Medicijnkastjes - Toilettasjes - Va- po's - Poederdozen - Borstelsets - Herenzaketui's - Scheerapparaten - Scheerkwasten Tevens keuze uit vele AARDIGE RIJMPJES ELK CADEAUTJE KRIJGT EEN FEESTVERPAKKING DROGISTERIJ EN FOTOHANDEL Zandstraat 7 Telefoon 2472 9 handig op bord van ca. 50 x 40 cm. WARDO Koop al Uw gereedschappen bij de vakman, de gereedschappen- en ijzerwarenhandelaar: Hoogstraat 7 - Telefoon 2414 - Veenendaal Komt U eerst eens kijken bi) QUINT, daar vindt U de grootste sortering (30-delig) vanaf 1 7,'® en nog 1001 MOOIE GESCHENKEN. Zoekt uw voordeel bij: Zandstraat 19 - Veenendaal - Tel. 2489-2277 ten verkrijgbaar bij: VANAF 1.98 KOUSENHUIS Zandstraat 84 - Veenendaal r~j i li vij f*!- Philips elektrische koffiemolen. Prijs f 24.50 Philips handmixer iedeaal voor de keuken. Prijs f 47.50 Philips lichtgewicht-cnelstrijker Prijs f 37.50 Philips stoomstrijker. Prijs f 63.- Philips wandarmatuur zwenkbaar. Prijs f 39.75 Philips B 0 X 97 U met thermomeccrschaal Prijs f 93.- Philips B 2 X 92 A AM- en FM ontvangst. Prijs f 178.- Philips .Philishave 800" Prijs f 75.- PhilipS .Philishave 120" Prijs f 44.50 Philips .Ladyshave" Prijs f 36.50 Philips televisie vooraan in techniek, vormgeving en variatie. Prijzen vanaf f 725.- Indien u dit wenst, willen wij de betaling gaarne met u regelen. I Breng eens ten vrijblijvend bezoek aan onze zaak. Bekijk en bewonder onze uitvoerige collectie geschenkartikelen. Philips .Pionier" radiobouwdozen voor de jeugd. In prijzen vanaf f 17.50 Populaire Philips grammofoon met 4 draaisnelheden. Prijs f 59-- Philips grammofoon met deksel en draagbeugel. Prijs f 115.-

Digitale periodieken - Gemeentearchief Veenendaal

De Vallei | 1959 | | pagina 7