Dankbaar en tevree met een Huibers T.V.
Zo gezond, zo héérlijk van smaak
en....met Pasteur garantiemerk'
van DRUTEN
ARAM
pfaff
'luxor
DE GEBOORTE VAN EEN DORP - XI -
SCHERPENZEEL
wm
BIO RHENEN
Maar dat ligt lekker
SUCCES"
frfófS iff
Bolderman
Voor de a.s. Feestdagen
C. BERKHOF'S
w
w
Op tijd naar Van Druten
voor ehem. reinigen
THEATER J
Jerry als Piccolo
Avontuur in New York
Met de moed der
wanhoop
Magazijnbediende
DERDE BLAD „DE VALLEI''
VRIJDAG 15 DECEMBER 1961
Huibers - Bergweg 15
Veenendaal - Tei 2623
-fo De eerste veenhutten
-fe Leven in de „boeyen''
Backhuyskens, bruggen en wallen
DE BOER VAN VROEGER
EN NU
Let op de
waardevolle
spaarmerken!
HET GROTE
WAAGSTUK
MORGEN ZIJN ZIJ
VOLWASSEN
MANUFACTUREN BEDDENaLEDIKRNTEN
VEENENDAAL GORTSTR.39 TELEF. 2321
voor autorijles
C. BOLDERMAN
een goed orgel
A. v. d. WEERD
,DE VALLEI'
UW BLAD
De PFAFF90
Dipo,
de donkere
dwerg
498 compleet in koffer
NAAIMACHINEHUIS
Voor veilig sturen
Kalkoen
Wild konijn
Gans
Haas
Poularde
Fazant
Braadkuiken
Patrijs
Soepkip
Ree
Tam konijn
enz. enz.
Poeliersbedrijf
TIJDELIJK
HALVE PRIJZEN ACTIE
Jerry Lewis - Alex Gerry - Bob
Clayton in;
Tony Curtis - Debbie Reynolds
in:
Susan Hayward - Jeff Chand
ler in:
MAJONI-PLASTICS
Nr. 99
BIJ BEZOEKEN AAN ARCHIEVEN VERRAADT EEN ONBESCHEIDEN BLIK IN
HET BEZOEKERSREGISTER ONS TELKENMALE, DAT SLECHTS WEINIGEN
VOOR ZUIVER HISTORISCH ONDERZOEK KOMEN. HET MERENDEEL DER
BEZOEKERS STELT ZICH FAMILIEONDERZOEK TEN DOEL. MEN ZIET HEN
GEBOGEN ZITTEN OVER DE KERKELIJKE DOOP-, TROUW- EN BEGRAAF-
REGISTERS EN DIE VAN DE BURGERLIJKE STAND, OVER DE SCHEPENEN
TROUWBOEKEN EN DE BELASTINGGAARDERSARCHIEVEN, DE NOTARIËLE
PROTOCOLLEN MET HUN SCHAT VAN TESTAMENTEN, BOEDELSCHEIDINGEN,
OVERDRACHTACTEN VAN ONROEREND GOED, KOOP- EN VERKOOPACTEN,
HUUROVEREENKOMSTEN EN INVENTARISSEN. ZIJ RAADPLEGEN DE WEES
KAMERARCHIEVEN EN DE CIVIELRECHTERLIJKE STUKKEN EN BESCHEIDEN
EN HOE DE ARCHIVALIA MEER MOGEN HETEN.
Men vraagt zich af: wat drijft deze
mensen? Allereerst een gevoel van
piëteit tegenover het voorgeslacht, maar
bovenal het bewust zijn van verbon
denheid met de voorvaderen, wier na
men en de data van hun geboorte, hu
welijk en sterven, wier woonplaats, be
roep en levensloop de nazaten verlan
gen te kennen. Zij trachten de sociolo
gische betekenis van hun familie in
vroegere maatschappij vormen te ach
terhalen en haar eigenschappen, die
door haar sociale milieu beïnvloed wer
den. Treffend heeft de dichter Jan
Greshoff die verbondenheid uitgebeeld
in zijn gedicht: „De Vaders":
O grauwe en blinde rij
Van mijn geslacht, verloren, dat
Nochtans onsterflijk leeft in mij;
O nooit verloren schat
Van onze duistere erfenis
Onkenbaar en toch zielsgewis!
Wij allen zijn verbonden met ons voor
geslacht, maar ook en in niet mindere
mate met hen, die het eerst op de plaats
die ons lief werd zich vestigden en de
grondslagen legden voor een nederzet
ting die geleidelijk aan een dorp werd:
VeenendaalDie langzame groei
weerspreekt de voorstellingswijze van
de schrijver van de „Tegenwoordige
Staat der Verenigde Nederlanden", die
in 1772 sprak van „het bouwen van het
dorp Veenendaal" in 1549, hetgeen na
tuurlijk een fictie is. Voorzichtiger was
de Italiaanse historicus Ludovico Guic-
ciardini, die in zijn in 1648 vertaalde
„Belgium dat is Nederlandt ofte Be-
schrijvinge derselviger Provinciën ende
steden" schreef: „In den opvanck van
dese stad - hij bedoelt Rhenen - na
Utrecht streckende is een groot Ven om
torven te steecken, deshalven een wijle
van daer het nieuw dorp Vennendal
min dan 25 jaeren herwaerts - Guic-
ciardini schreef in 1567 - gebouwt is
meer om torf te slaen dan om andere
saecken, welck daghelijcks grooter en
fraeyer wort." De zin van het betoog
van de Florentijn is dus, dat Veenen
daal na 1542 ontstaan is en dat het om
streeks 1567 dagelijks groter en fraaier
werd.
Houden wij ons aan de vaststaande
feiten, dan zien wij, dat 19 oktober 1551
Aernt Joosten tot vaartmeester be
noemd werd, die alleen het recht had de
schutten te openen. Dit wijst dus op pas
begonnen scheepvaart, maar niet direct
op bewoning. De turfschippers blijken
de schutten desondanks wel geopend te
hebben. Daarom kreeg Evert Heyme-
ricsz. die Greeff, een slotenmaker, op
dracht tien sloten te maken met sleutels
en nog zeven duplicaatsleutels. Op 12
januari 1552 kocht de cameraar verge
zeld van Joosten op de markt te Utrecht
nog vier sloten. Nog was dit niet vol
doende. In presentie van de vaartmees
ter kocht de cameraar op 29 april 1552
weer drie sloten „omme die schutten
dairmede te sluyten aen beyden zijden,
zoe de deueren bij de scippers opge-
wreyct (opengerukt) ende opgescoirt
werden ende alzoe t' water dairdoer aff
laeten lopen." Het gebeurde zelfs dat
schippers voor het gerecht gedaagd
werden. Johan Vlug, pander van het
Utrechtse Hof, dagvaarde zekere per
sonen, die „de veenvairt misbruyct ende
contrarie het octroie gedaen hadden."
Hubert Lijster, gerechtsbode te Rhenen,
verklaarde „dat hij beset (gearresteerd)
heeft zekere scippers die misbruyct
hadden, soe in t' opbreken van zekere
scutten als andere fortsen (geweldda
digheden) ende dreigementen bij hem-
luyden geperpelreert aen den vaert-
meesters." (Het woord geperpelreert is
vermoedelijk een verschrijving van ge-
pulluleert, overvloedig geweest, boven
mate).
HUIZEN EN WOONSTEDEN
In 1551-1552 was er dus reeds turf-
vervoer. Wie groeven nu die turf? Er is
over die jaren geen enkele aanwijzing
voor immigratie. Ongetwijfeld zijn het
lieden uit Rhenen en Achterberg ge
weest. Het eerst horen we zinspelen op
het bouwen van huizen in een brief van
de landvoogdes Maria van Hongarije,
zuster van Karei V, aan de „lieve en
welbeminde mr. Adriaen Nicolaï, Frans
van Nieuwenroode (Nijenrode) en mr.
Willem van Diemen, een brief, die wij
in het rechterlijk archief te Utrecht
ontdekten in een omslag met stukken
over de grens tussen de Rhenense en
Gelderse venen. De regentes, die uit
stekend geïnformeerd blijkt te zijn, ver
biedt daarin het delven en doen delven,
in het uitvoeren en doen uitvoeren van
turf uit het omstreden gebied bij de
Cromme Eem en het „metsen noch tim
meren, doen maken, metsen oft timme
ren eenighe huysen en woensteren."
De brief is van 15 april 1550. Klaarblij
kelijk werden toen reeds huizen in de
venen gebouwd. Men vorme zich echter
geen overdreven voorstelling van deze
woningen: het waren niet meer dan
veenhutten ennu komt er een woord
in de stukken dat wij niet verwachtten
- boeien „die op tie veenen getymmert
zijn zonder staend vyercant gebijnten."
Dat was nog zo in 1553. Men zocht toen
naar een mogelijkheid al die veenhut
ten en boeien af te breken en naar mid
delen te beletten, dat iemand „voortaen
eenige huysen off hutten op ter veenen
en maicken zonder staend gebynten
then minsten wijt XIIII off XV voeten"
een minimum-eis: 4Vt m. in het vier
kant. De reeds bestaande boeien moeten
dus kleiner geweest zijn, armzalige hut
ten.
BOEIEN
Een boei, in Limburg boj, in Brabant en
Vlaanderen boeie, in Noord-Holland
boed, in Drente boe of boö, in Friesland
bode of bodde genoemd, was van ouds
een klein gering gebouwtje.' een hut of
huisje, bergplaats of woning voor die
ren en mensen. In onze omgeving zijn
de boeien verdwenen, maar in Drente
zijn er twee bewaard gebleven in
Nieuw-Schoonebeek: Hekmans boö en
Wilms boö. Er is weinig bekend van de
boeien in onze venen, maar we kunnen
er ons enigszins een voorstelling van
maken, dank zij de hoogst interessante
studie die de Drentse schrijver E. Karst
Jr., onze Nederlandse Hermann Löns,
publiceerde: Boöleven, een studie die
veel te weinig opgemerkt werd. Het ge
bied van Nieuw-Schoonebeek is geheel
bezet geweest met booën, waarvan de
eigenaars in Oud-Schoonebeek woon
den. Zulk een boo lag midden in de
maat, het hooiland. Om de maat lag de
weide, de heuving. Achter de boo was
een welput met puthaak. Het dak was
van stro, het woongedeelte van tenen
matten, van binnen en buiten met leem
bepleisterd, een soort vakwerk.
De Drentse booën waren veel groter
dan in onze venen: 15 m. lang, 8 m.
breed. Twee ingangen waren er: één
aan de achterkant, alleen van binnen
te openen, één opzij, de hoofdingang
voor mens en dier. Boven de achter
deur was een klein luikje, toegang ge
vend tot de zolder, de hielde. Aan de
voorzijde gaf één raampje met vier
ruitjes uitzicht over de berkendiek, die
naar de boo voerde.
Het vee stond op rijen met de koppen
naar de wand, waarlangs voerbakken.
Het vertrek van de booheer was 21/s m.
lang en bezat een lemen vloer. Een
open vuur met haalboom verwarmde
het kamertje, waarin een tafeltje met
drie poten, een kleerkast, een spinde
- spijntie in Veens dialect - één of twee
stoelen en een bankje. Een karnton,,
een koekepan en stenen potten vervol
ledigden de inventaris. Een bedstede
met schuifdeuren had een onderlaag
van kienstobben, daarop stro en vervol
gens het bed. Het ontbijt van de boo
heer bestond uit boekweit, later rogge
pap met brood, de lunch uit spekpanne-
koeken, het avondmaal uit pap en
brood.
De Schoonebeken booën hebben een
zekere rol gespeeld in de geschiedenis
der Wederdopers. Alle boo-eigenaren
waren Wederdopers. In een der hutten,
Goormans boo, kwamen vluchtelingen
uit Oost-Friesland samen, „de vrome
kinderen van Emlichheim".
Bijna alle Drentse booën zijn ver
dwenen. De kunstmest kwam en het
landbouwbedrijf werd gemoderniseerd.
Veel grond werd verkocht aan Mun-
sterse kolonisten, de „Ansïedler", het
voorgeslacht van de huidige Nieuw-
Schoonbeekse bevolking, die bijna ge
heel katholiek, terwijl Oud-Schoone
beek overwegend protestant is. In 1810
kwamen de eerste immigranten. Sinds
dien werd de ene waarde na de andere
- een waarde is een strook grond waar
op een boo stond - door de Oud-Schoo-
nebeekse eigenaren van de hand ge
daan. Toen in 1851 de gemeentewet van
Thorbecke in werking trad, werden de
landbezitters verplicht persoonlijk of
voorzien van paard en wagen deel te
nemen aan de dienst van gemeentewer
ken voor een aangewezen tijd. Deze
hand- en spandiensten konden worden
afgekocht, berekend naar het areaal,
hele en halve waarden. Om aan de
diensten te ontkomen, verkochten vele
Oud-Schoonebekers hun gronden. In
één woord: de booën verdwenen.
Er is een groot verschil in functie en
grootte tussen de Drentse booën en die
bij de Grift. Vergeleken bij onze ellen
dige veenhutten, waren de Drentse
riante zomerhuisjes!
BACKHUIJSKENS
Even armzalig als de hutten waren de
bakhuizen hier. Er kwam een bepaling
„dat alle die backhuyskens mit een
schoresteen ende mit hart dack gemaect
zullen worden ende die wanden gemet-
selt ofte then minsten wel geleempt."
Dit alles natuurlijk om brand te voor
komen: de rode haan kraaide herhaal
delijk in de beginjaren van de veenderij.
De boeien waren slecht te bereiken,
vandaar de eis „dat een yeghelick die
noch geen bruggen gemaect hebben over
sijn wijcke goede bruggen ende pas-
sagie besorge binnen zeeckere corten
tijt." Ook moest ieder het einde van zijn
wijk uitbaggeren, opdat de Grift niet
vervuild en ondiep zou raken. Tenslotte
eisten de veenhoofden dat men de
Griftoevers met zoden zou bekleden.
D. Philips
In hoofdstuk X werd als datum van
de visitatie genoemd 18 okt. 1-551.
Men leze echter 1552.
Op uitnodiging van de Gelderse Mij.
van Landbouw, die dinsdagavond in
café „Marktzicht" vergaderden onder
leiding van voorzitter Houterman, sprak
de heer J. Werner, directeur van de
Chr. lagere landbouwschool alhier, over
„De boer in het verleden, de boer van
vandaag en het boer zijn in de toe
komst."
Nadat de voorzitter een inleidend
woord had gesproken en de heer Hart-
hoorn verslag had uitgebracht van zijn
bezoek aan de kringvergadering te Bar-
neveld, werd het woord gegeven aan de
heer Werner.
In vroeger tijden was het op de boer
derij voornamelijk zelfvoorziening, ver
kregen door harde lichamelijke arbeid
door het hele gezin. De deugden waren
arbeidzaamheid en spaarzaamheid. Geld
uitgeven werd als verlies beschouwd.
Men was weinig geneigd tot krediet
opname. Oud .materiaal moest zo lang
mogelijk gebruikt worden. Van beroeps
keuze was geen sprake. Vanzelfsprekend
werd de boerenzoon boer.
Door geïsoleerde ligging van het be
drijf bestond veelal geen contact met de
buitenwereld, die dikwijls met wan
trouwen werd beschouwd. Lezen en stu
die was goed voor „heren". Men was
lid van een familie- en buurtschap, die
beiden veiligheid en geborgenheid bo
den. Voorname grote boeren gaven de
toon aan ,ook wat betreft bij zaaien,
oogsten, melktijd en zelfs kerkgang.
Aanzien trouwde met aanzien. De cul
tuur was de cultuur van het dorp en
werd als de enig juiste beschouwd.
Slechts zeer langzaam drongen veran
deringen het geheel binnen. Traditie
was ook dat aanzienlijke boeren in ge
meente- en kerkeraad zitting hadden.
Ongeacht bekwaamheid ging dit van
vader op zoon. Ongeveer tot 1900 bleef
de traditie de toon aangeven, doch door
de komst van de kunstmest kwam hier
in verandering, door ontginningen. Ar
beiders werden keuterboer en kleine
boeren gingen hun bedrijf vergroten.
Er kwamen boterfabrieken, boeren-
leen banken en aan- en verkoopvereni
gingen. Tijdens en kort na de eerste
wereldoorlog waren de prijzen van gra
nen en zuivelprodukten hoog. Hierna
kwam echter de overproduktie en
werkloosheid, die niet door de land
bouw opgevangen kon worden.
In de tweede wereldoorlog zorgde de
landbouw voor de deviezen en hielp
daarmee de industrie in het zadel. De
industrie ging zich op het platteland
vestigen. Het verkeer nam hiermede
toe. Er kwam meer contact en de boeren
werden uit hun isolement verlost. Af
standen werden verkleind. Voor wat
betreft de toekomst was nog niets zeker.
Er zijn wel enkele lijnen van ontwik
keling die ons wat voor zijn, o.a. Ame
rika. Vroeger kon je op een stoof gaan
staan om de markt af te kijken, doch
tegenwoordig moet je op een trap gaan
staan. Uitwisseling van de jongeren
niet alleen bij de buren, doch ook naar
het buitenland, achtte spreker nood
zakelijk. Het is misschien niet prettig,
maar noodzakelijk. Het aantal bedrij
ven is tegenwoordig kleiner dan de op
volgers, dus laat de kinderen vroegtij
dig een beroepskeuze doen. De jeugd is
niet meer bereid om beneden de maat
te gaan werken. Bij alle mechanisatie
en rationalisatie zal toezicht moeten
blijven, want dit kan niet gemechani
seerd worden. Wat nu nieuw is, is zeer
spoedig weer verouderd.
Wij moeten evenals de tuinders kwa-
liteitsprodukten op de markt zien te
brengen. Wat de toekomst ons ook mag
brengen in EEG-verband, wat mis
schien de kostprijs wat zal drukken,
doch laten wij de tegenwoordige kwali
teit behouden en desnoods opvoeren,
aldus spreker.
I
I
3|( Pasteur garantiemerken
zijn tevens waardevolle
spaarmerken. Vraag de
Remia geschenkenfolder.
Remia
MARGARINEFABRIEKEN N.V. DEN DOLDER
Zaterdag 16 dec. 7.30 uur; zondag
17 dec. 3 uur, vertoning van de
spannende avonturenflim in cine
mascope en kleur^i:
met: Stephen Boyd - Juliette
Greco - David Wayne.
De afschuwelijke gevaren en sensa
ties in de binnenlanden van Afrika
en de Ivoorkust. Toegang 14 jaar.
Zondag 17 dec. 7.30 uur, vertoning
van de aangrijpende film:
met: Damelle Gaubert - Jean
Louis Bras.
Vandaag zijn het nog jongelui, maar
morgen zijn zij volwassen Toe
gang 18 jaar.
Als u 's avonds onder de wol
kruipt, maak dan dat uw li
chaam wérkelijk de rust krijgt
die het verdient! Zorgt dat u
een gezonde nachtrust krijgt! In
een mooi ledikant, op een solide
bed en onder een warme deken
Li van JAC. VAN SCHUPPEN
t slaapt u nét zo lekker als
„Doorn-Roosje."
In antie hernia en antie rheu-
ma bedden en matrassen zijn
wij ruim gesorteerd met de
beste fabrieksmerken o.a.: Pull
man - Auping - Holtkamp, enz.
IN OPEL REKORD
VOLKSWAGEN EN
VRACHTWAGEN
AUTO RIJSCHOOL
Jan Steenlaan 65
Telefoon 3705
Voor
tevens voor orgelmuziek
naar
Muziekhandel
Beatrixstraat 60 - Tel. 2102
VEENENDAAL
veroorzaakt
OVERAL
sensatie!
Er is reeds een Pfaff
voor 130,- en elek
trisch al voor 235,-
(compleet in koffer)
Kerkewijk 9 - Veenendaal
Tel. 0.8385-3043
dan een auto bij
huren.
Verhuur van:
OPELS REKORD
VOLKSWAGENS
RENAULT EN
V.W. BUSJES
Jan Steenlaan 65
Telefoon 3705
(41) Aram bleef onbewegelijk staan en voordat
Gallash iets kon doen, had Kiruna zich tussen hen
ingedrongen. „Galash!" riep zij uit. „Dit moogt ge
niet doen! Hij is onze gast! En bovendien is hij on
gewapend!" Doch Gallash wierp haar ruw terzijde.
„Hij heeft het gewaagd zijn ogen naar U op te hef
fen", snauwde hij. „Dat is genoeg!" Hij trok een
van zijn mannen het zwaard uit de schede en wierp
dat Aram toe. „Daar!" sprak hij kort. „Gallash heeft
nog nimmer een weerloze tegenstander afgemaakt!
Verdedig U!" Behendig had Aram het zwaard op
gevangen. Hij begreep wel, dat woorden op dit
ogenblik niets konden uitrichten en er was trou
wens geen tijd voor, want reeds deed Gallash een
verwoede uitval. Doch Aram wist de slag meester
lijk op te vangen. Opnieuw drong Gallash op en
Aram zag al spoedig in, dat de jonge legeraanvoer
der een uitstekend zwaardvechter was. Hij had de
grootste moeite om de slagen, die elkaar steeds
sneller opvolgden, te pareren, doch hij bleef zich
bepalen tot de verdediging. De anderen hadden een
grote kring gevormd en volgden ademloos iedere
beweging van de twee tegenstanders. Steeds vlug
ger kletterden de zwaarden op elkaar en steeds ver
der werd Aram teruggedrongen!
(wordt vervolgd)
Om teleurstelling te voorkomen
vroegtijdig bestellen!
Boslaan 113 - Veenendaal - Telefoon 08385-2865
n-3
Rok, trui, jumper0,95
Japon vanaf 1,75
Pantalon 1,25
Mantel, overjas 2,50
Kostuum 2,50
Topper 1,75
Regenjas (incl. waterdicht) 4,25
Deze prijzen gelden, indien zelf gebracht
en afgehaald. Tevens zijn wij ingericht
voor tapijtreiniging. Vaste vloerbedek
king wordt ter plaatse behandeld.
Kerkewijk 35 - Veenendaal - Telefoon 3232
Veenendaal
Van vrijdag 15 t.e.m. zondag 17 dec.
Vrijdag 7.30 uur; zaterdag 7 en 9 uur;
zondag 3 en 7.30 uur.
Geheel opgenomen in het sprookjes
achtige Miami, waar piccolo Jerry het
Fontainebleau Hotel tot een gekken
huis maakt! Toegang elke leeftijd.
Van maandag 18 t.e.m. woensdag 20
dec. Elke avond 7.30 uur.
Het harde leven van een wereldstad
als achtergrond voor een onopgesmukt
verhaal van twee moderne jonge men
sen. Toegang 18 jaar.
Donderdag 21 dec. 7.30 uur.
Blootgesteld aan duizend-en-één geva
ren volbrachten zij de vreselijke tocht!
Toegang 18 jaar.
Plaatsbespreken dagelijks van 1 tot 2 uur aan
de kassa, 10 cent, ook telefonisch: 2376.
Rijwielstalling naast het theater.
VENDELSEWEG, VEENENDAAL, TELEF. 2376.
Gevraagd per 2 januari a.s.:
bij voorkeur in bezit van rijbewijs. Aan
melden dagelijks aan de fabriek.
Trambaanweg 23 - Rhenen; na 18 uur Achter-
bergsestraatweg 82.
