- VEENENDAAL IN DE
BIJ DE RESTAURATIE VAN DE
OUDE KERK AAN DE MARKT
PRENTKUNST -
De Opruiming
Hiensch
nu f 2.98
m
mag U niet missen.
Afdeling stoffen
Zeer veel koopjes waar u versteld van
zult staan
Afdeling Confectie
MAILLOTS nu vanaf 1,89
Restanten Baddoeken,
Theedoeken, Tafellakens enz.
De nieuwste Damesmutsen van 7,25
4
van
U zult verzekerd zijn, dat u het
nieuwste koopt wat de mode brengt,
tegen ongekende lage prijzen.
nu voor I 7.95
nu f 8.95
f 6.95
Uit mag u ook niet vergeten:
IN TEGENSTELLING TOT DE 17de EEUWSE
TEKENAARS EN ETSERS, DIE VOORNAME
LIJK GEZICHTEN EN GEBOUWEN IN DE
HOOFDSTEDEN, BEPAALDELIJK IN HOL
LAND EN ZEELAND IN BEELD BRACHTEN,
TROKKEN DE KUNSTENAARS IN DE 18de
EEUW ALLE GEWESTEN VAN DE VERENIGDE
NEDERLANDEN DOOR, DE DORPEN NIET VER
SMADEND. DE EMINENTE KENNER VAN DE
PRENTKUNST IN DE NEDERLANDEN, P. F. A.
SWILLENS. SCHRIJFT DIT TOE AAN HET
REEDS IN HET EINDE VAN DE 17de EEUW
GROEIENDE VERLANGEN NAAR HET LAND,
NAAR HET ONTVLUCHTEN VAN DE DRUKKE
STAD. MAAR HEBBEN HIER NIET TEVENS
EEN ZEKERE 'ZELFGENOEGZAAMHEID EN
EEN GEMIS AAN ENERGIE EN ONDER
NEMINGSLUST, ZO KENMERKEND VOOR
DEZE TIJD, EEN ROL GESPEELD? WERD HET
LEVEN NIET EEN PERMANENTE VAKANTIE
OP HET LAND?
en n
de
Reeds tijdens de Renaissance gingen
de ogen der kunstenaars open voor
schoonheid van het landschap op zich
zelf, voor de pracht van de dageraad. 1
voor het mysterie van de nacht. In de i
18de eeuw worden natuurgevoel en na- I
tuurschildering, zowel in letteren als in I
de beeldende kunst, algemeen. Ook in
onze omgeving uit zich een kunstena-
resse in die geest. Op kasteel Emmik-
huizen leefde toen Elisabeth Maria Post,
die de schoonheid van bossen en heiden
op behoorlijke, soms overgevoelige wijze
beschreef of bezong „Rijzende heuvel!
op uwen verzienden top gevoelde ik
dikwijls mijne ziel verhelderd - mijne
verbeelding rijker - mijn werkkracht
grooter" (Het afscheid).
De beeldende kunstenaars, en onder I
hen bovenal de tekenaars en etsers,!
blijken in die tijd echter veel begaafder
te zijn dan de schrijvers. Op meeslepen
de wijze schetst Swillens hun bedrijf
„Zij gingen, met hun schetsboek en tec-
kenstift gewapend, van stad tot stad,
van dorp tot dorp en teekenden alles
wat hun oog bekoorde of hun gemoed
ontroerde. Wij zien hen staan op het
dek van de langzaam voortsukkelende
trekschuit, getooid met poederpruik en
driekanten steek, in blauwe rok, kuit
broek, witte kousen en schoenen met
zilveren gespen, zuigend aan hun lange
gouwenaars, turend over de vlakke wei
den met grazend vee, de horizon slechts
onderbroken door een enkelen kerk
toren van een stil en afgelegen dorp,
Cornelis Pronck, gezicht op Veenendaal,
Rijksmuseum
van Veenendaal bekend, hoewel zij de
tijd was van het architectuurstuk, de tijd
van Pieter Saenredam en Jan van Goyen.
Wel uit de 18e eeuw toen, zoals wij reeds
zagen, een schare van talentvolle teke
naars zich op de topografie toelegde, de
dorpen te midden van de omringende na
tuur uitbeeldend. Wij denken hier uitslui
tend aan de tekeningen, omdat zij spon
taan in beeld gebrachte indrukken weer
geven, in tegenstelling met schilderijen,
die vaak in het atelier ontstonden met
Veenendaal voor, een gewassen pen
tekening - wassen betekende toén te
kenen met het penseel, hier dus een
combinatie van pen met gewassen
inkt.
Hij heeft het dorp van het noorden
uit beschouwd. Feilloos heeft hij zijn
standpunt gekozen, zodat hij een fraaie
ruimtewerking verkreeg. Mooi is ook
het effect van de Stichtse molen
rechts. Bedekt men het standerdmo
lentje, dan wordt de werking van de
prent veel zwakker. (De letters cp
achter de plaatsnaam zijn Proncks ini
tialen).
Jan de Beijer, Veenendaal. Atlas Munniks
van Cleef, Paleis Soestdyk.
hier en daar een boerderij met rieten
dak of een molen, welks wieken zich
ijl afteekenden tegen den hoogen licht-
bewolkten hemel. Straks, als zij in een
dorp of stad waren aangekomen, verliet
de kunstenaar de schuit, wandelde naar
het marktplein, waar hij in den regel
de voornaamste gebouwen, de kerk en
het raadhuis zou vinden. Liet de tijd
zulks toe, dan teekende hij ook nog de
dorpsstraat, een of ander overblijfsel
van een kasteel of klooster, een merk
waardig monument of wat dan ook."
Uiteraard zijn van grote en kleine oude
re steden als Amersfoort, Rhenen e.d. meer
tekeningen gemaakt dan van minder oude
plaatsen als Veenendaal, eerst ontstaan na
het midden der 16e eeuw. Toch is het op
vallend dat in de 18de eeuw een aantal
begaafde tekenaares Veenendaal in hun
prenten hebben weergegeven. Van de tijd
daarvóór kennen wij slechts één tekening,
een schetsmatige plattegrond uit de twee
de helft van de 16e eeuw. Vermoedelijk is
dit een schetsje van Evert van Schaik, die
in die jaren als landmeter voor de veen-
raden optrad. Hij heeft kennelijk moeite
gehad het kerkje juist te oriënteren, zodat
het koor te veel naar het noorden kwam
te liggen. Onder de klokkestoel ziet men
het traditionele roosvenster. Voor de kerk
ligt de Markt. Rechts buigt de Achter
kerkstraat om de St. Salvator heen. Het
v^ater langs de Markt en door de straat
is een der oudste wijken. Aan de rechter
zijde vinden we de Grift, waaruit schuin
een tak, het Boveneind, gaat.
In het verlengde van de Hoofdstraat be
merken we de Abtsgraaf, het begin van
de huidige Nieuweweg. De aanduiding
der windstreken is maar bij benadering.
Ondanks alles is de tekening toch een
behoorlijk vogelvluchtperspectief, dat
héél even de herrinnering wekt aan de
beroemde houtsnedekaart van Amsterdam
door Cornelis Anthonisz uit 1544.
Uit de 17e eeuw zijn geen tekeningen
van het kerkje aan de Markt, waar
van hij een afzonderlijke tekening
maakte, een voorbeeld van zijn talent
als architectuurtekenaar. Hij toont ons
de kerk van de westzijde, dus bij de
oorspronkelijke ingang. In de gevel
zien wij twee ronde vensters; twee pi
lasters rijzen omhoog. Bij de ontpleis-
tering van deze gevel kwamen onlangs
vensters en pilasters weer te voor
schijn.
Aan Jan de Beijer, dan weer aan
Dirk van den Burg wordt ook de fraai
ste tekening die wij kennen, toege
schreven, de kerk, met potlood, pen
en penseel gedaan, gedateerd 18 july
1750, een prent die denken doet aan
muziek van Mozart. Verrassend rijst
achter de bomen, door welke men de
wind hoort ruisen, zo levendig en
luchtig werden geschilderd, het kerkje
op, sacraal en blank in het licht, met
grote precisie getekend, een architecto-
Pictcr van Loo, Kerk uit het oosten, Atlas
Munniks van Cleef, Paleis Soestdyk.
het beschouwen van zijn schetsje. De
struik in het midden is niet meer dan
mislukte decoratie en in nog sterker mate
het kasteelachtig gebouw rechts, dat on
mogelijk Prattenburg kan zijn, dat zelfs
in 1762 nog een eenvoudige boerenwoning
was, getuige de tekening die P. van
Liender toen van het huis maakte. Toch
valt iets in Stellingwerfs tekening op: de
dwarsbeuk van het kerkschip, die uit 1753
dateert.
De 19de eeuw heeft slechts één teke
ning van Veenendaal opgeleverd. Toen in
1855 de Grebbedijk bezweek en Veenen
daal door het water bedolven werd, ver
scheen een serie tekeningen, getiteld „De
alle fantasie, stylering en compositaire
vrijheden die de schilders zich destijds
thuis veroorloofden.
Hoe zagen nu bedoelde tekenaars Vee
nendaal? Daar is vooreerst Cornelis
Pronck 1691-1759, wiens tekeningen door
etsers en graveurs werden geïnterpreteerd.
Want schilder- of tekenkunst èn gra
fische kunst werden toen niet als in de
Zijn knapste leerling was Jan de
Beijer 1703-1785, die onvermoeid heel
ons land doortrek en al het karakte
ristieke en mooie in dorpen en steden
en op den buiten weergaf. In 1745 te
kende hij Levendael, in 1750 Pratten
burg en Emmikhuizen. Hij bezocht
toen ook Veenendaal en maakte er een
grijs gewassen tekening, heel nauw
keurig, krachtig en vol spanning van.
Hij zag het dorp uit het zuiden. De
weg rechts is de Kerkewijk, eigenlijk
de naam van het water erlangs. De
huisjes op de achtergrond zijn die van
de huidige Hoofdstraat. Op het veld
in het midden en links stapels drogen
de turf, een bewijs dat toen nog ge
veend werd. De kerk domineert het
geheel.
H. Spilman 1721-1784 maakte naar
Jan de Beijers tekening een gravure,
meer sferisch, opgenomen in „Het
Jacobus Stellingwerf, Veenendaal int Stigt,
Atlas Munniks van Cleef, Paleis Soestdyk.
dC*.
nische accuratesse Saenredam waar
dig. Herkennen wij hier niet veeleer
het meesterschap van Cornelis Pronck,
die zo getrouw de werkelijkheid weer
gaf?
Pieter van Loo 1731-1784 werd ook
gefascineerd door de kerk. Met pot
lood en penseel tekende hij haar, ge
zien op het koor met op de voorgrond
een groep bomen, een prent die bijna
identiek is in stijl en interprelatie aan
de omstreden tekening, die wellicht als
voorbeeld diende.
Uit de 18de eeuw dateert tenslotte een
gewassen pentekening van Jacobus Stel
lingwerf 1724-1756. Dat deze tekehaar
terecht als topografisch minder betrouw
baar wordt beschaamd, blijkt tenslotte by
J. L. Sörensen, Veenendaal in het water
1855, Atlas van Stolk, Rotterdam.
waterramp van 1855. Geschetst in 24 af
beeldingen naar de natuur getekend en
geëtst door leden der Maatschappü Arti et
Amicitiae". Eén dier tekeningen is van
Jacob Loerenz Sörensen 1812-1857, die te
Amsterdam en in 1836 tijdelijk te Lienden
woonde en werkte. Direct valt het ver
schil op met de tekeningen uit de 18de
eeuw. Als romanticus hield Sörensen van
lichteffecten. De watersnood moet een
kolfje naar zijn hand geweest zyn. Hij
geeft het tafereel weer vol kalme drama
tiek. Van het noorden uit bekeek hij het
geteisterde dorp met links een boerderij
in het water en rechts de Stichtse molen
aan de Molenstraat, in het midden de
Oude Kerk. De Franse kunstenaar Charles
Edouard Tanrel, graveur, etser en schrij
ver over kunst, 1824-1892, maakte naar
Sörensens tekening een ets.
Uit later tijd zijn ons geen tekeningen
van enige waarde bekend.
D. Philips
Jan de Beyer, Kerk, Atlas Munniks van
Cleef, Paleis Soestdijk.
17de eeuw door één kunstenaar beoefend.
Slechts hoogst zelden zag men een teke
naar grafisch werk verrichten. Eerst aan
het einde der 19de eeuw kwam hierin
verbetering.
Onder de gezichten in de omgeving
van Rhenen - hij tekende o.a. Pratten
burg, Nergona, Heimerstein, Levendael
- die hij met pen, potlood of water
verf maakte, komt in het derde deel
van zijn schetsboekje een gezicht op
Verheerlijkt Nederland" waarvan het
negende deel in 1774 verscheen. Hij
stoffeerde zijn prent met enige figuur
tjes en varieerde enigszins de plan
tengroei.
Het Koninklijk Museum voor Schone
Kunsten te Brussel bezit een tekening
in Oostindische inkt van H. de Winter
1717-±1782. Toen deze op ons verzoek
gereproduceerd werd, keken wij bij
ontvangst van de foto teleurgesteld
op: de tekening blijkt op een paar
vogeltjes na identiek aan Spilmans
gravure!
Jan de Beijer blijkt ook getroffen
te zijn door de eenvoudige schoonheid
Cornelis Pronck? Kerk
uit het oosten,
Atlas Munniks van Cleef,
Paleis Soestdyk.
Medewerking Bevolking
van Veenendaal gevraagd
Ter controle van het bevolkingsregister
van de gemeente Veenendaal zal één de
zer dagen in iedere woning in Veenen
daal, evenals andere jaren, een kaart wor
den bezorgd. Op deze kaart staan ver
meld: straat en huisnummer en de namen
en geboorte-data van de personen, die in
het betreffende perceel wonen. Een kruis
je (X) voor het huisnummer betekent een
„bis"-nummer.
Iedereen wordt verzocht deze gegevens
nauwkeurig te controleren. Wanneer er
geen aanmerkingen op adres, naam en ge
boortedatum zijn kan onmiddellyk achter
iedere naam een kruisje worden gezet.
Zijn de gegevens foutief dan wordt ver
zocht op duidelijke wijze de nodige ver
beteringen, dan wel aanvullingen, aan te
brengen.
Tevens moet het beroep en het kerk
genootschap van iedere bewoner op de
kaart worden geplaatst. Het kerkgenoot
schap in de eerste kolom vóór de naam
en het beroep in de kolom onmiddellijk
achter de naam. Gevraagd wordt het juis
te beroep, dus niet byv. fabrieksarbeider,
maar byv. sigarenmaker, katoenwever,
wolspinner enz.
Percelen, waarin meerdere gezinnen zijn
gehuisvest, ontvangen slechts één kaart,
waarop alle bewoners staan aangegeven.
De achterzijde van de kaart doet dienst
als aangifte-biljet voor de hondenbelas
ting. Iedereen, al dan niet houder van een
hond, moet dit aangifte-biljet invullen en
ondertekenen.
De bewoners van de woningen, waar
niet een bovenbedoelde kaart wordt be
zorgd worden verzocht dit te melden by
de gemeentesecretarie, Hoofdstraat 92, af
deling bevolking.
De kaart wordt een week na de bezor
ging OPGEHAALD. Dit in tegenstelling
tot vorige jaren, toen de kaart per post
moest worden teruggezonden. Men wordt
er nogmaals nadrukkelyk op gewezen de
kaarten NIET in de brievenbus te doen.
Om het ophalen van de kaarten vlot te
doen verlopen wordt aller medewerking
ingeroepen door de kaarten ingevuld en on
dertekend gereed te hebben. Levert het
invullen, of het controleren moeilykhe-
den op, dn kan men dit mededelen aan
de persoon, die de kaart ophaalt.
De echte Schotse Tweeds - Ruiten - Effen
Stoffen - Fantasie Stoffen - Bedrukte Tinneroy
Winter Mouseline en Mantelstoffen - Coupons,
Coupons.
DAMESROKKEN w.o. de mooiste Terlenka
verlaagd met 30 - 40 en 50
DAMESBLOUSES van 14,95
DAMESTRU1TJES en -VESTEN van 20,—
Restanten DUSTERS OOK NU EXTRA VERLAAGD
Restanten Gebloemde Flanellen DAMESPYAMA'S
HOLLANDIA ONDERKLEDING
restanten, extra goedkoop
BABYGOEDEREN
iets vuil geworden, dit moet weg.
HIENSCH
HOOFDSTRAAT 27 VEENENDAAL TEL. 2056
