Uit de geschiedenis van Rhenen IX Jeugi\ DE MAAGD VAN KEULEN EN DIE VAN RHENEN Een monument van Gothische bouwkunst Deutz en Rlienen 0 WIVRO l ET Ds. K. van de Pol gaat met emeritaat KRUISWOORDPUZZEL Een geheimzinnige sleutel in het grootzegel V. A. B. KIRPESTEIN «puistjes TWEEDE BLAD „DE VALLEI" VRIJDAG 17 APRIL 1964 Nr. 31 afcaiol Exterieur van St. Cunerakerk en Koningshuis van het zuidwesten uit. Te kening in pen en aquarel door Pieter Jansz. Saenredam 1644. Tekening in eigendom van de Teylerstichting, Haarlem. Cliché Centr. Museum Utrecht. Iti ons vorige stuk schreven wij dat de legende van Cunera toegevoegd werd aan de oudere van sinte Ursula. Onmiddellijk dringt zich nu de vraag op hoe en waarom dat gebeurde. Om een bevredigend antwoord hierop te kunnen geven moeten we onze blik over de huidige landsgrens richten. Daar lagen invloedrijke kloosters met rijke bezittingen in landerijen en andere inroerende goederen, gewoonlijk verkregen door schenkingen. Aan de Ruhr in Rijnland lag de abdij Werden, door Bonifatius gesticht en door vele Friezen en Groningers rijkelijk begiftigd, een abdij, die ook grote bezittingen in Overijsel verwierf. Opmerkelijk is het dat de oudste kerken in Twente en Drente langs de weg liggen die van Werden naar die streken leidde en daar aansloot op de oudere weg over de Hondsrug naar Groningen). Een andere rijke abdij was Corvey aan de Wezer, die op den duur geheel Westerwolde in bezit kreeg. Niet minder invloed ging uit van het klooster Fulda waar Bonifatius begraven ligt. Bij Keulen lag het wat jongere klooster Deutz. De abdij Deutz nu bezat goederen in de omgeving van Rhenen. later aan de graaf van Gelre verkocht. In zijn mooie boek over Rhenen is professor Van Iterson van oordeel dat aan de Keulse monniken het verband moet worden toegeschreven tussen de Ursulalegende en die van Cu nera. Een lezer uit Doorn opperde naar aan leiding van ons laatste artikel in een brief de veronderstelling, dat de vermel ding van de naam Radboud of Hayno haar grond zou kunnen hebben in het feit van de oude bewoning van de streek bij Rhenen. De ontdekking van het grote maar uit de overlevering genoteerd met alle risico's van onjuistheid. Dat er zó vroeg, in de tijd van Wille- brord, reeds een parochiekerk geweest zal zijn, valt te betwijfelen. Wel wordt al gemeen aangenomen dat even buiten de voormalige Bergpoort op het thans nog aanwezige Cunerabergje in de volks mond klerenbergje genoemd een ka pel gestaan heeft. Op een schilderij in het Rijksmuseum de belegering en inname van de stad Rhenen door de Kleefsen in 1499 voor stellend zien we aan de horizon op een heuveltje een kapel- of kerkachtig ge bouwtje, dat de Cunerakapel geweest kan zijn. In een werkje uit het midden der 12e Interieur van schip en zijbeuken van het zuiden naar het noorden gezien. Paneel van Saenredam uit 1655. Prachtig lijnenspel van pijlers en gewelf- ribben. Ruimte en stilte zijn voelbaar gemaakt. Paneel in eigendom van het Koninklijk Kabinet van Schilderijen „Mauritshuis". Cliché Centraal Museum Utrecht. grafveld op de Donderberg, ging de schrijver voort, heeft aangetoond dat er in vroeger eeuwen een belangrijke ne derzetting heeft bestaan. Hij vroeg zich tenslotte af of dit feit in de tijd van ont staan der legende en van de teboekstel- ling ervan misschien nog vaag aan de bevolking bekend kan zijn geweest. Wat hiervan te denken? In sommige oude handschriften die de Cuneralegende verhalen en die eerst uit het einde van de 14e eeuw dateren, dus negen eeuwen na Cuncra's leven en dood, komt de naam Radboud niet eens voor. Latere hand schriften en vooral gedrukte verhalen noemen de naam Radboud wel. Wij ver moeden dat de Keulse monniken bij ge ruchte wel eens de naam van de Friese koning Radboud gehoord zullen hebben en deze Radboud hebben geïdentificeerd met de Radboud die Cunera redde uit de handen der Hunnen. De herinnering van de destijds sterk vlottende bevolking moet men niet te hoog aanslaan. De Franse geschiedschrijver Robert Aron vergelijkt het menselijk geheugen met auto's, die voor zes maanden gegarandeerd worden maar waarvoor de fabrikant na afloop van die termijn niet meer instaat! Een kerk Tussen 1230 en 1258 werd Rhenen tot stad verheven. De geschiedschrijver Arend van Slichtenhorst verhaalt in 1653 in zijn zevende boek van zijn veertien Boeken van de Gelderse Geschiedenissen: „Ten zeiven tyde (1347) liet de Bisschop (Jan van Arkel) aen de grensen van Gelderland Rhe nen vast maecken, (versterken) e n- de met een muyr omringe n." Op merkelijk is het nu, dat de bouw van de Cunerakerk eerst omstreeks 1450 aan vangt, dus veel, véél later. Klaarblijke lijk bestond er al vóór 1450 een kerk. Omstreeks 1400 was die er al, want in een Tielse kroniek wordt verhaald dat Steven van Lienden in 1400 de stad Rhe nen in een duistere herfstnacht in brand stak, waarbij de gehele stad met inbegrip van de kerk verloren ging. In 1388 is er al sprake van een pastoor. Een archiefstuk uit dat jaar te Utrecht bewaard is mede bezegeld door de pas toor van de parochiekerk: ,E n d e ick Roloff, priester ende cureyt (parochiepriester of pastoor) der ker ken van Rienen soe hebb ic desen brieff medebesegelt mit mynen segell tot ene ge- t u y c h e." In een boekje getiteld Dat leven ende die Passie ende Verhef- finghe vander heyliger maget sinte Kunera lezen wij„Die hey- lighe bisscop bedoeld !s Wille- bord nam dat weerdighe 1 i- chaem metter dwelen ende h u v e n (halsdoek en hoofdbedekking) ende verhievet uut ter eerden met love. Ende met sanghe met priesteren ende clercken te Rienen in der heyligher kercken ende heret seer eer- 1 y c k e n (met luister) verhven in een c a s s e." Dit is natuurlijk geen ver slag van een tijdgenoot of ooggetuige, eeuw „Het leven van Meinwerc, bisschop van Paderborn" wordt uitdrukkelijk mel ding gemaakt van de verering van de maagd Cunera te Rhenen. Klaarblijkelijk geschiedde dat in genoemde kapel. Het grootzegel der stad Maar daarnaast moet een grotere kerk bestaan hebben. Verrassend is het dat in het grootzegel der stad, voor het eerst aangetroffen in archiefstukken uit 1258, boven een burcht met drie torens een sleutel geplaatst is, waarvan de baard uit de hoofdletters S en P bestaat. In een scherpzinnig betoog heeft professor Iter son in zijn reeds genoemd boek uiteen gezet, dat deze letters, beginletters van de woorden Sanctus Petrus, wijzen op het patroonschap van sint Petrus. Dit heeft na verloop van tijd moeten plaatsmaken voor dat van de locale heilige, Cunera. De schrijver stelt de verandering van patrocinium na de brand van 1400. Uitbreiding van de kerk Toen na dat jaar de toeloop van pel grims groter werd, besloot men de kerk te verbouwen en te vergroten. Rijke ga ven werden door de beevaartgangers ge offerd. Een stimulans vormde de aflaat brief van kardinaal Nicolaas van Cusa, waaruit wij vertalen: „begerende dat de parochiekerk der stad Rhenen gelegen in Utrecht op de heilige dagen in een groot getal, ter ere ook van alle hei ligen met eerbied bezocht en de eredienst aldaar verricht hebben en ten dienste van de ze kerk hun milddadigheid bewezen, tot haar opbouw, versiering, vergroting en ver betering en z." Uit deze passage blijkt overduidelijk dat de reeds aanwe zige kerk vergroot werd. De Cunerakerk Betreden wij de kerk, dan voelen wij ons terstond opgenomen in een gewijde sfeer van ingetogenheid, bezinning en gebed, een intimiteit versterkt door de warmrode kleur van wanden en zuilen. Oorspronkelijk waren deze echter be pleisterd, blijkens de tekeningen in pen, aquarel en krijt en de geschilderde pa nelen van Pieter Jansz. Saenredam, die wij in 1961 in het Centraal Museum te Utrecht mochten bewonderen. Monumen tenzorg wilde bij de restauratie de be pleistering weer aanbrengen. Rondwan delend in de kerk, kregen wij de indruk dat een blanke bepleistering de verticale tendens van de pijlers zou kunnen ver sterken. Want wat bij een bezoek ook opvalt, is, dat de kerk vrij laag is, in tegenstelling tot de meeste gotische ka thedralen waarin opstrevende pijlers de gewelven „hemelhoog" heffen, zoals in de domkerk te Utrecht. Toch biedt die minder hoge ligging der kruisgewelven het voordeel hen te bewonderen wat bij de in duister gehulde gewelven der ka thedralen veel minder mogelijk is. De betrekkelijke hoogte der gewelven zal vermoedelijk veroorzaakt zijn doordat het oude dwarsschip in de tweede helft van de 15e -eeuw werd verbouwd en ver groot, waarbij aan beide zijden even hoge beuken werden aangebracht, aan de noordzijde één, aan de zuidzijde een dubbele. Zodoende werd de kerk wat m ennoemt een hallenkerk. Bezoekt men in hej westen en midden van ons land gotische kerken, dan treft men daar steevast houten tongewelven aan. hoog in de kap aan de kapconstruc tie bevestigd. In het oosten evenwel, waarvan Rhe nen als een voorpost verschijnt, vindt men altijd stenen gewelven, die de ruim te ritmisch verdelen. Dat de Cunera stenen gewelven kreeg, zal ongetwijfeld ook bevorderd zijn door de schatten gelds die geofferd werden. Als afscheiding tussen de oudste delen van het gebouw, het koor en het dwars schip is een oxaal gebouwd, waarop vroeger de zangers een plaats vonden, in vroege renaissancestijl, in Franse druif steen uitgevoerd en gedragen door vier sierlijke roodgeaderde marmeren zuiltjes. Het is versierd met allegorieën op ver schillende deugden en op leven en dood. Door twee gebeeldhouwde deuren komt men in het koor, eveneens tussen fraaie zuiltjes. Buiten komend valt ons de levendige zuideringang op met zijn stoep en aller lei versieringen. Als de naar het westen dalende zon haar strijklicht langs de in gang schuift, langs consoles en baldakij nen, bespeuren wij iets van de pracht der Gothiek. De toren Weten wij van de kerk niet het juiste jaar van stichting, van de toren, uit nog rijkere giften betaald, is dat wel bekend. In de noordermuur lezen wij: Desen toorn is begonne Te bouwen, daegs voor Pane ras. synde XI Mayo in den Ja re 1492. (Met Pancras is bedoeld St. Pancratius, aan wie ook de kapel op kasteel Ter Horst in Achterberg was gewijd en die op 12 mei herdacht wordt) De zuidermuur draagt het inschrift: A(nno) MDXXXI (1531) DEN XXVIII Mayo IS DEESEN THO(REN) VOLBOUT. De geledingen van de toren herinneren aan de Domtoren te Utrecht. Maar hoe stug en strak is de Utrechtse toren ver geleken bij de vloeiende lijnen van de Rhenense, al heeft de laatste markante loodlijnen! Het zware karakter van de onderste ge leding wordt doorbroken door het over- kraagde portaal en een paar blinde ven sters. De eerste verdieping heeft tussen de steunberen in de hoeken aan iedere zijde een groot venster, geflankeerd door diepe nissen met vensterversieringen. Zij eindigt in een balustrade met pinakels die de zwaarte van de onderbouw en verdieping in luchtige trant opheffen. Het baksteen-metselwerk van beide is door regen met lagen speksteen, die de wer king der profielen versterken. De tweede verdieping springt in en is hoger dan de eerste en derde. Zij is rij ker versierd aan de hoeken. Langs de galmgaten zijn ter weerszijden blinde vensters die zo diep zijn, dat zij in el kander overgaan, zodat de hoeken vrij komen te staan en spontaan boven de balustrade naar de derde verdieping wij- Een afbeelding van S(anc)ta Kunera uit het Memorieboek van Je Kunerabroeder- schap te Kampen. Oudste geheimzegel. Cunera staat hier met in de rechterhand de worg- doek, in de linker een sleutel. Het omschrift luidt: Secretum c i- vitatis Rene, geheimzegel van de stad Rhenen. 15e eeuw. Foto Rijksarchief Utrecht. zen, de achthoekige lantaarn, geheel doorwerkt en rijk gedecoreerd. De oorspronkelijke fraaie bekroning, een klokvormige helm waarop een kleine lantaarn met kruis zal bij de restauratie hersteld worden. Tijdens de brand in 1897 door blik seminslag veroorzaakt, toen lekkende vlammen tegen de toren omhoogkropen, begon naar men verhaalt het caril lon te spelen en stond de toren daar als een martelares op de brandstapel, jube lend temidden der vlammen, als wij deze overlevering mogen geloven. Als een fenix is zij uit haar as herre zen D. Philips Grootzegel der stad Rhenen. Gipsafgietsel 1483. Foto Rijksarchief Utrecht. Een kasteel met drie torens, rond gedekt. De middentoren geopend en voor zien van twee gekanteclde weergangen. De courtines (wallen) zqn ieder voorzien van drie openingen en eveneens gekanteeld. Het schildhoofd is beladen met een liggende sleutel. De baard vertoont de letters S en P. Het omschrift luidt: Sigillum burgensium de Rene, zegel van de burgers van Rhenen. LICHTGEVOELIG GLAS VOORKOMT VERBLINDING In Amerika wordt lichtgevoelig glas in de handel gebracht, dat donkerder zou worden indien het sterk belicht wordt en zijn oorspronkelijke helderheid weer te rugkrijgt als deze sterke belichting af neemt. Met deze kwaliteiten is de toepassing van dit glas voor de ruiten van vliegtui gen en auto's e.d. ideaal. Geen plotselinge hinderlijke verblinding weer, die helaas maar al te vaak tot ernstige verkeers ongevallen leidt. Het glas „verschiet" al leen van kleur bij een bepaalde licht sterkte. De fabrikant van dit lichtgevoe lige glas heeft zijn nieuwe produkt ge durende een periode van twee jaar met succes beproefd met gebruikmaking van zowel natuurlijke als kunstmatige licht bronnen. AMFIBISCHE VAKANTIE Een Amerikaanse fabriek brengt een caravan op de markt, die men tevens als woonboot kan gebruiken. De carrosserie van deze amfibie-caravan is uit één stuk en absoluut waterdicht. Het materiaal van de romp bestaat uit platen van een speciale plastic. Wanneer men de cara van-woonboot in het water rijdt of duwt, zorgt een ingebouwde ponton voor extra drijfvermogen. VEENENDAAL CITY-MOTORS-EDE AANSTEKER WERKT OP BATTERIJTJE Voor elektrische zaklantaarns gebruikt men thans vaak nikkel-cadmium accu- tjes, die een vrijwel onbeperkte levens duur hebben. Is de accu leeg dan kan men haar opladen door het element eenvoudig in het stopcontact te steken: binnen be trekkelijk korte tijd kan het dan het lampje weer voeden. Thans is in Amerika een aansteker in de handel gebracht, die volgens hetzelfde principe werkt. Ieder kent de aanstekers, die voorkomen op het instrumentenbord van auto's en die met een eenvoudige handbeweging worden aangesloten op 't circuit van de auto, waardoor kortslui ting in de kop van het instrumentje ont staat en een dunne draad gaat gloeien. Volgens ditzelfde principe is de aan steker ontworpen, met dien verstande dat het batterijtje de nodige stroom levert. Prijs in de Verenigde Staten ongeveer 50,—. PUROL-POEDER OPLOSSING Horizontaal: 1. doek, 4. dadel, 8, vier, 11. nar, 13. fee, 14. sok, 15. on, 17. ter, 19. lis, 20. N.T., 21. set, 23. poorter, 26. pas, 27. geduld, 29. roemer. 32. nel, 33. era, 35. nat, 37. An, 39. esp, 41. pen, 42, Ee, 43. toer, 44. otter, 45. Dirk, 46. el, 47. non, 49. opa, 51. ge, 52. die, 53. ale, 55. aal, 57. Kassei, 59. raster, 62. bes, 63. tempels, 65. som, 67. ei, 68. ten, 69. Scm, 71. si, 72. dor, 73. Est, 75. rit, 77. Gent, 78. Sneek, 79. soms. Vertikaal: 1. doos, 2. en, 3. kat, 5. af, 6. deur, 7. e.e., 8. vos, 9. ik, 10. rots, 12. re- puls, 14. sirene, 16. neg, 18. rol, 19. Leo, 20. nar, 22. ten, 24. ode, 25. tra, 26. pet, 28. deernis, 30. mandaat, 31. kater, 34. ratel, 36. deken, 38. nol. 40. pon, 41. pro, 42. erg, 48. oester, 50. passer, 52. das, 53. alm, 54. ere, 56. les, 57. kei, 58. een, 60. als, 61. ros, 62. Belg, 64. pose, 66. Mies, 68. tot, 70. mis, 72. dn, 73. en, 74. te, 76. To. HET KONINKLIJK BEZOEK AAN MEXICO H.M. de Koningin (links) en H.K.H. prinses Beatrix (rechts) bewonderen de prachtige kostuums van een Mexicaan se dansgroep tijdens het bezoek aan een woonwijk in Mexico-stad, gebouwd door het Mexicaanse Instituut voor So ciale Zekerheid. Naast de prinses mevr. Lopez Mateos, echtgenote van de pre sident. Elf jaar predikant te Veenendaal Wegens het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd is door de provinciale kerkvergadering van Gelderland met ingang van 1 mei a.s. emeritaat verleend aan ds. K. van de Polpredikant van de Hervormde Gemeente van Lunteren. Klaas van de Pol werd op 26 juni 1898 uit een landbouwersgezin te Putten op de Veluwe geboren en was tot ongeveer zijn vierentwintigste jaar werkzaam op de boerderij van zijn vader. Naderhand bezocht hij eerst het Marnix-gymnasium te Amersfoort en studeerde vervolgens nog theologie aan de rijks universiteit te Utrecht, waar hij op 31 januari 1933 zijn kandidaats- en bijna vijf maanden later op 22 juni 1933 zijn kerkelijk voorbereidend examen aflegde. Nadat de heer Van de Pol ruim vier maanden later in november 1933 door het provinciaal kerkbestuur van Noord Hol land was toegelaten tot de evangeliebe diening in de Nederlandse Hervormde Kerk, werd hij op 21 januari van het daaropvolgend jaar (1943) door wijlen ds. H. A. de Geus, toen nog predikant te De Ds. K. van de Pol emeritaat Bilt in Utrecht, bevestigd als predikant van de hervormde gemeente van Har- dinxveld in de classis Gorinchem. Op 21 maart 1937 verwisselde ds. Van de Pol deze gemeente met die van Wierden, van waar hij op 24 april 1940 naar die van 's-Gravenhage vertrok. Ds. Van de Pol is in Den Haag twee en een half jaar werkzaam geweest in de voormalige wijkgemeente IV/V met als centra de wijkgebouwen „Elim" aan de Hooigracht en „Pniël" aan de Boomsluiterskade. Op 1 november 1942 verwisselde ds. Van de Pol de hervormde gemeente van 's Gravenhage met die van Ede, vanwaar hij op 10 juli 1949 naar die van Veenen daal vertrok. Sinds 18 september 1960 dient ds. Van de Pol de hervormde gemeente van Lun teren, waar hij werd bevestigd door ds. C. J. P. Lam, toen nog predikant te Lun teren en thans zendingspredikant in dienst van de Gereformeerde Zendings- bond te Eldoret in Kenya (Afrika). Ds. Van de Pol is een zeer bekende fi guur in de kringen van de Gereformeer de Bond in de Nederlandse Hervormde Kerk. Sinds 1947 is hij lid van het hoofd bestuur van de Gereformeerde Zendings- Bond en sinds enige jaren is hij ook lid van het dagelijks bestuur van het Pro testants Christelijk Streekziekenhuis te Bennekom. Tijdens zijn ambtsbediening als predikant van de hervormde gemeen te van Veenendaal was ds. Van de Pol ook nog enige jaren praeter van het breed ministerie van de ring Rhenen. Van zijn hand verschenen enige preken in de serie „Genade voor Genade". Tijdens zijn ambtsbedoening als pre dikant van de hervormde gemeente van Hardinxveld gaf ds. Van de Pol daar mede de stoot tot de oprichting van een verenigingsgebouw en verder werd daar in die periode de kerk gerestaureerd en vergroot. Te Wierden was hij mede een van de oprichters van een kleuterschool, terwijl daar in die jaren de kerk ook nog werd vergroot. Tijdens zijn verblijf te Ede kwam daar een bejaardentehuis tot stand, dat na zijn vertrek een bejaarden centrum werd. Te Veenendaal gaf ds. Van de Pol mede de stoot tot de oprichting van de hervormde Rehoboth-school. Naar wij tenslotte nog vernemen ligt het in de bedoeling van ds. Van de Pol om zich na zijn emeritaat metterwoon te Ede te vestigen. Omdat hij op verzoek van de kerkeraad als bijstand in het pas toraat zijn ambtswerk te Lunteren zal blijven voortzetten, zal ds. Van de Pol nog geen afscheid van de hervormde ge meente van Lunteren nemen. Hor. 1. nauwsluitend, 4. ontelbaar, 8. Europeaan, 11. voorzetsel, 13. bolrond vruchtje (spreekt), 14. niet vast, 15. voor voegsel, 17. duw, 19. voorzetsel, 20. uit roep, 21. bijb. figuur, 23. metalen pot om in te koken (ZN), 26. schraal, 27, goeder tierenheid, 29. ingang, 32. papegaai in N. Zeeland, 33. vlinderachtig insektje, 35. telwoord, 37. koning van Basan, 39. ge bed, 41. jongensnaam, 42. water in N. Brab., 43. lichaamsdeel, 44. uitruster van schepen, 45. gepelde gerst, 46. emeritus (afk.), 47. water in Utrecht, 49. wees-ge groet gebed, 51. voornaamw., 52. meisjes naam, 53. vlaktemaat, 55. grond die bij een hoeve behoort, 57. stad in Duitsland, 59. gem. in N.Brab., 62. rivier in Rusland, 63. stad in Duitsland, 65. telwoord, 67. telwoord, 68. haag, 69. hoenderachtige vogel, 71. gebod, 72. bosgod, 73. berg weide, 75. optelling, 77. zonderling, 78. kip met kuikens, 79. tweetal. Vert. 1. wang, 2. atmosfeer (afk.), 3. speelgoed, 5 water in Friesland, 6. ge wicht, 7. afkorting van item, 8. platvis, 9. boom, 10. genoeg gekookt, 12. vrucht, 14. deel van een woord, 16 bijwoord, 18. wiel, 19. onbep. voornaamw., 20. bijwoord, 22 eikenschors, 24. deel van een auto, 25. onbep. voornaamw., 26 boom, 28. veters, 30. ooievaarachtige vogel (meerv.), 31. bladerkroon, 34. bestelling, 36. mannelijk dier, 38. kleefmiddel. 40. lichaamsdeel, 41. vogel, 52. verouderd woord voor kwaad, 48. gem. in Limb., 50. mengsel van lijn olie met hars, 52. voorzetsel, 53. bier soort, 54. plechtige gelofte, 56. tovergo din, 57. heks, 58. arbeidseenheid, 60. ei kenschors, 61. laag schoven op de dors vloer, 62. op die plaats, 64. alleenzang, 66. akelig, 68. scharnier van een hengsel, 70. speelgoed, 72. familielid, 73. telwoord, 74. voornaamw., familielid.

Digitale periodieken - Gemeentearchief Veenendaal

De Vallei | 1964 | | pagina 3