Steenfabriek N.V. Over-Betuwe
bijna volledig gemechaniseerd
PRODUKTIEPROCES VAN KLEI TOT KLINKER
TWEEDE BLAD „DE VALLET'
DINSDAG 26 MEI 1964
Nr. 42
WERK OP STEENFABRIEKEN WORDT GESPECIALISEERDER
IN EEN kronkelende delta stromen de grote rivieren, de Rijn, de Maas, de Waal en de IJsel ons land binnen. Door de eeuwen heen hebben
zich ontelbare kubieke meters klei langs deze rivieren gevormd, grote kleibanken die de grondstoffen zijn voor de Nederlandse baksteen
industrie. De herkomst van deze kostbare grondsoort moeten we zoeken in de gebergten waar onze rivieren ontspringen. De door weersin
vloed verweerde natuurgesteenten worden door de gletschers omlaag gevoerd. De verwerings producten kleideeltjes worden door de
snelstromende rivieren meegevoerd en bezinken daar, waar de stroomsnelheid voldoende is afgenomen. In de buitenbochten van de rivieren zet
de klei zich af; de rivier stroomde in tijden dat men nog geen dijken langs de rivieren kende als de toevoer van het water groot was bui
ten haar bedding, nam later haar normale loop met achterlating van het bezinksel: de klei. Napoleon moet bij de inlijving van ons land meesmui
lend gezegd hebben: „Holland? Dat is aanslibsel uit Frankrijk."
Eeuwenoude industrie
Historische gronden
Naar het persgebouw
Risico's verkleind
Voorraad voor
vijftig jaar
Bakproces
Efficiënt drogen
De fabricage van bakstenen uit
klei is al een eeuwenoud bedrijf
en de metershoge pijpen van de
bakovens zijn niet meer weg te
denken uit het Hollandse rivier
landschap. Ook in deze bedrijfs
tak geldt echter: Regeren (hier
het runnen van een kapitaal be
drijf), is rekening houden met de
toekomst. De N.V. Over Betuwe
houdt hier terdege rekening mee.
Op het moment nu de huidi-
ge vernieuwingen nog niet eens
voltooid zijn heeft men al plan
nen voor de aanleg van een tun
nel onder de straatweg door, die
de twee fabriekscomplexen moet
gaan verbinden. Ook de bouw
van een nieuwe geheel gemoder
niseerde bakoven staat nog op
stapel. Voorlopig zal de fabriek
waar de ruwe rivierklei tot ge
bakken straatklinkers wordt ver
werkt, nog gesplitst blijven door
de straatweg Utrecht-Arnhem.
In het pershuis krygt de klei geheel langs mechanische weg de vorm van een steen. De vorm-
bakken worden eerst met zand gepaneerd, zodat de stenen er gemakkelyk uit kunnen. Op en
kele onderdelen van deze installatie zoals een automatische plankjeslegger die door eigen
research van de N.V. Over-Betuwe uitgevonden zyn heeft de fabriek patent.
Het afgraven van klei en deze verwer
ken tot steen is een eeuwenoud bedrijf
dat vooral na de jongste wereldoorlog een
grote vlucht heeft genomen. Ook ons kli
maat is een van de oorzaken dat een groot
aantal steenfabrieken 247 in totaal
langs onze rivieren is verrezen. We heb
ben in ons land weinig natuursteen en
hout is te duur en in verband met de
vochtigheidsgraad niet geschikt als ma
teriaal voor de huizenbouw. Bovendien
eist ook ons wegennet een groot deel van
de productie van de steenfabricerende in
dustrieën op.
Het omschakelingsproces van handen
arbeid tot het maken van stenen
langs mechanische weg is eerst rond
de eeuwwisseling op gang gekomen.
Door de enorme behoefte aan materia
len na de oorlog is deze automatise
ring in een hoog tempo versneld.
Hoewel er momenteel nog wel fabrieken
zijn die de z.g. handvormsteen maken is
de mankracht en de paardenkracht in de
baksteenindustrie langzaam maar zeker
teruggedrongen.
Aan de weg Utrecht-Arnhem ter hoog
te van Remmerden ligt de steenfabriek
IST.V. Over-Betuwe v/h A. N. Costerus
Co., die sinds kort bijna volledig geme
chaniseerd is.
Twee enorme pijpen mai-keren even
voordat de Rijn de straatweg Utrecht-
Arnhem „raakt" de plaats waar al een
zestigtal jaren lang de afgegraven rivier-
klei tot gebakken straatklinkers wordt
verwerkt. De oprichting van de fabriek
viel dus net in de tijd dat de industriële
ontwikkeling van de steenfabrieken op
gang kwam. Behalve de grote hoeveel
heden klei die ter plaatse aanwezig wa
ren kan ook de historische ligging van het
gehucht Remmerden een aanwijzing zijn
dat deze industrie juist hier gevestigd
werd.
Het gehucht is al eeuwenlang bewoond
'Twee fraaie Romeinse vazen zijn en
kelen van de vele oudheidkundige
vondsten die by het afgraven van de
klei te voorschyn zyn gekomen. De
tyden dat het landelyke „stoomlocomo
tief je" een deel was van het gezicht op
de Remmerdense weilanden tot Zwijns-
bergen toe en de steenfabricage nog
grotendeels met de hand werd aange
pakt, is by de Over Betuwe al lang
vejrleden tyd.
Naast de twee metershoge pijpen wordt
het „passerend" oog tegenwoordig gevan
gen door een gigantisch grijs gevaarte:
een z.g. mengexcavateur. De machine, die
uit duizenden kilo's staal geconstrueerd is,
porfier is de klei samengesteld uit een
aantal aanwezige kwartsdeeltjes, metaal-
oxyden, kalk en andere stoffen die in hoge
mate de kleur van de steen bepalen.
De steenfabrikanten houden rekening
met al deze stoffen en de aanwezig
heid ervan wordt langs wetenschap
pelijke weg vastgesteld.
Klei, vooral rivierklei, kan verontrei
nigd zijn door restanten van planten en
dieren. Daarom wordt ze door de meng
excavateur bewerkt tot de juiste samen
stelling en op de bult geworpen waar ze
aan alle weersinvloeden wordt blootge
steld. De organische stoffen verdwijnen
na verloop van tijd meestal volkomen.
Met grote schoepen wordt de klei uit de
goot gegraven en belandt via de 25 me
ter lange transportband van de mengma
chine die de klei verdeelt op de 400 me
ter lange bult.
Het wetenschappelijk onderzoek naar de
samenstelling van de klei wordt verricht
De klei wo.rdt door een trein
tje met stortkarren vanuit de
kleiput naar de mengexcava
teur vervoerd en in een goot
gestort. De mengmachine
graaft de klei weer op, mengt
ze en vormt een nieuwe klei-
bult.
Aan de pers zelf zitten enkele onder
delen die door eigen research van de
Over-Betuwe zyn uitgevonden. De fa-
b.riek heeft hierop o.a. de automa
tische plankjeslegger patent.
Ook de watervoorziening wordt in zijn
geheel zelf door de fabriek geregeld. Mid
den in het pershuis is een diepe puls ge
slagen waar het grondwater naar boven
wordt gepompt. De gevormde, maar nog
niet gedroogde stenen komen in een ver-
zamellift, waarna ze per afzet- en onder-
wagen naar de droogkamer worden gere
den.
Behalve het verminderen van de ar
beidskosten streven vele baksteenfabri
kanten ernaar hun risico's die samen
hangen met de weersomstandigheden te
verkleinen. Ook deze factor heeft bij
de jongste bedrijfsveranderingen van de
steenfabriek Over Betuwe een grote rol
is uniek in zijn soort. Hij is vervaardigd
door Aberson's machinefabriek in Olst,
een bedrijf dat zich in de loop der jaren
gespecialiseerd heeft in de bouw van alle
machines die met de steenfabricage te ma
ken hebben.
De Remmerdense gronden zijn voorlo
pig nog niet uitgeput. Voor de periode
van minstens 50 jaar rekening houdend
met de vergroting van de productie in de
toekomst rust nog een geweldige voor
raad klei onder het gras van de uiter
waarden. Met een moderne „loc" met kip
karren wordt de klei aangevoerd naar de
mengexcavateur. De klei wordt in een en
kele meters brede goot gestort, waar de
mengmachine op rails langs rijdt. Naast
de natuurgesteenten zoals granit, gneis en
door het Keramisch Instituut T.N.O. te
Delft of door de eigen technische centra's.
De vermenging van de ene kleisoort met
de andere kan kleurverschillen in het
eindproduct teweeg brengen.
Door overleg met bovengenoemde In
stituten kunnen deze dingen worden vast
gesteld en behoeft niet aan het toeval te
worden overgelaten.
Met een vrachtwagen wordt de klei van
de bult naar het pershuis gereden, waar
ze met stoom gemengd wordt tot de klei
de juiste vochtigheidsgraad en temperatuur
heeft. Een transporteur brengt de klei van
de maler naar de pers waar ze in vorm-
bakken geperst wordt. De vormen zijn eerst
met fijn rivierzand dat ter plaatse ge
brand wordt, gepaneerd. De vormbakken
zijn ongeveer een tiende deel groter als
de stenen moeten worden. (Dat is het per
centage dat de stenen in de bakoven in
krimpen).
Dit gigantische gevaarte is een z.g.
mengexcavateur. De „slurf" waar een
transportband over loopt die de klei
verdeelt, is ongeveer 25 meter lang.
gespeeld. Voordat de steen gebakken wordt
moet ze eerste gedroogd worden. Dat dro
gen van de z.g. vormelingen duurt tien tot
veertien dagen, tenminste als het op na
tuurlijke wijze in de buitenlucht gebeurt.
Om het risico wat de weersomstandig
heden betreft uit te schakelen, heeft
de Over Betuwe in navolging van
enkele andere steenfabrieken een
droogoven gebouwd. Naast deze manier
van kunstmatig drogen heeft men voor
de toekomst een systeem geprojec
teerd dat het drogen van de vormelin
gen ook in de buitenlucht mogelijk
maakt, zonder dat hier grote kosten bij
gemaakt worden.
In het drooggebouw zijn verschillende
droogkamers (systhem Roto-fit-Zwaan) die
allen door een geraffineerd railwerk door
een etagewagen op elektr. stroom bereik
baar zijn. Deze etagewagen neemt de ste
nen uit de verzamellift en rijdt ermee naar
de in het verlengde van het pershuis gele
gen droogkamers. Telkens wordt een wa
gen met vormelingen ingereden en een
wagen met gedroogde stenen mee naar de
lift terug genomen.. Via de lift komen de
stenen op een transportband waarna ze in
een grote loods omgeladen worden en per
steenwagen met tractor naar de bakoven
worden vervoerd.
By de steenfabriek Over Betuwe
worden enkel straatkinkers geprodu
ceerd, maar door enige technische in
grepen in het pershuis en het verder
transport kan men gemakkeiyk over
schakelen op de fabricage van gewo
ne metselstenen.
waarover de etagewagens de stenen straks
naar buiten kunnen vervoeren. In rekken
blijven de stenen dan buiten opgesteld
totdat zij klaar zijn om naar de bakoven
te worden getransporteerd.
De oude wijze van drogen met houten
hutten is hierdoor komen te vervallen. De
nieuwe, methode heeft diverse voordelen.
Behalve het al eerder genoemde argu
ment van de weersomstandigheden is ook
het vervoer goedkoper geworden en bo
venal efficiënter. De bestuurder van de
etagewagen doet nu het werk waarvoor
vroeger een aantal tractoren en arbeids
krachten bij ingeschakeld moesten wor
den.
Het bakproces bij de steenfabriek Over
Betuwe voltrekt zich in twee ovens van
het kamer-ringoven type. De Over Betu
we was destijds een van de eerste steen
fabrieken die van het stoken met kolen
overschakelde op stookolie. Boven op het
„ovenplafond" heeft men een overzicht
over de vele buisleidingen, stook- en
Door de bouw van de droogoven is men
weliswaar niet meer zo afhankelijk van
de weersfactoren, maar de kosten liggen
toch aanmerkelijk hoog. Aan de oven
wordt warmte toegevoegd door middel van
een grote „stoomketel". Via een buizen
stelsel gaat de hete lucht naar de droog
kamers. Een grote pijpleiding van de bak
oven naar de drooglokaliteiten zal tezij-
nertijd hete lucht die op de bakoven vrij
komt naar de droogoven transporteren.
Momenteel wordt achter de droog
oven druk gebouwd aan het droog-
complex waar de rauwe steen op na
tuurlijke wijze gedroogd zal worden
in rekken. Hiervoor wordt een op
pervlakte van circa anderhalve hec
tare volledig ondergegrond met een
betonnen vloer.
Hierop is een railwerk aangebracht
kijkgaten en meetinstrumenten. Aan de
meetinstrumenten zijn metalen draden
verbonden die door hun bijzondere sa
menstelling zeer grote hitte kunnen ver
dragen. Zij zijn verbonden met een vuur
vaste steen. Die steen die op de nog te
bakken stenen ligt zakt naar mate de ste
nen inkrimpen. Het andere eind van de
draad is via een raderwerk verbonden met
een pijl die nauwkeurig de krimp op een
kaart registreert. Als de stenen gebakken
zijn worden ze uitgekruid en keurig op
tassen gezet totdat ze naar hun bestem
ming worden vervoerd.
Door de grote vlucht die de mechanisa
tie in de steenindustrie heeft genomen, is
het werk op de steenfabrieken veel ge
specialiseerder geworden. Nauw hiermee
samenhangend zijn ook de sociale omstan
digheden van de werknemers in de steen
industrie geleidelijk aan verbeterd. Een
ruime moderne kantine, met douches etc.
stelt de werknemers in de gelegenheid op
aangename wijze te schaften. Bij de enor
me grote investeringen heeft men het als
een morele plicht beschouwd ook aan dit
punt ruime aandacht te schenken.
In deze loods die een lengte van 80 me
ter heeft worden droge klinkers om-
geladen. De loods zal tezijnertyd
eventueel dienst kunnen doen als op
slagplaats vcor de stenen. De buislei
ding op de voorgrond zal in de toe
komst hete lucht van de steenoven
die anders verlo.ren ging, naar de
droogoven transporteren.
BIJ DE NEVEN
STAANDE FO
TO'S
Links: Dit is de
ingenieus gecon
strueerde verza
mellift. die de
„rauwe steen"
die van de pers
komt verzamelt
zodat zy met een
etagewagen naar
de droogkamer
kan wo.rden gere
den.
Rechts:
De gedroogde ste
nen die van de
droogoven naar de
verzamellift terug
worden gereden,
komen later op
een transportband
terecht.
