van
Veenendaalse Jeugdvierdaagse
4 t/m 7 augustus
Boeken Gids
is alleen
opstaat
PROGRAMMA
Het plaatsen van rijwielen en
bromfietsen
TWEEDE BLAD „DE VALLEI"
VRIJDAG 12 JUNI 1964
Nr 47
Een episode uit de 30-jarige oorlog
Het huwelijk van de Theems en de Rijn
FREDERIK VAN DE PALTS EN
ELISABETH STUART
WIE WAS DE BEWONER?
Run op Habsburg
Donauwörth
De „Fenstersturz"
Een nieuwe keizer
Frederiks huwelijk
Gelukkige jaren
Frederiks besluit
Geringe hulp
Aantrekkelijk programma met sport en amusement
Majesteitsbrief
Sportief
VOOR EN TEGEN DE
PLAATSBEKLEDER
Onrustige Zenuwen?
NIMMER op de rijbaan
Uit de geschiedenis uan Rhenen
De afbeelding van Rhenen hierbij gereproduceerd toont naast de kerk een paleis-
acht tg gebouw, op de plaats staande van het voormalige Agnietenconvent. Het is
het Koningshuis uit 1629, ontworpen door Bartholomeus van Bassen. Het grote en
deftige gebouw bestond uit een hoofdvleugel met tivee achterwaarts gerichte zij
vleugels en een uitbouw met trappenhuis tegen de achterzijde. De hoofdvleugel had
twee verdiepingen met een grote boogvormige ingang in het midden. Elke verdie
ping telde negen ramen, waarvan de onderste met rood geverfde halve luiken
voorzien waren, hetgeen een zeer kleurrijk accent aan de gevel verleende. Pilasters
verdeelden de voorgevel en boven de vensters waren gebogen, driehoekige en ge
broken versieringen. De uiteinden van die wand droegen levendig versierde gevel
toppen. De westgevel was vlak en onversierd. De zijvleugels van trapgevels voor
zien hadden drie verdiepingen elk met twee ramen. Het spits oplopende dak was
met leien gedekt en bezat twee rijen dakvensters, schuin boven elkaar geplaatst,
vier in de benedenste, vijf in de bovenste rij, terivijl vier grote schoorstenen boven
het dak uitstaken. Vóór het huis strekte zich een groot grasperk uit, door een muur
van de openbare weg gescheiden, waarin zich een brede poort bevond met één
grote en twee kleinere ingangen. Bezien wij de oude afbeelding van Pieter Saenre-
dam, dan blijkt ons de eigenaardige tweeslachtigheid van het bouwwerk. Enerzijds
een streven naar klassieke vormgeving in de voorgevel in de trant van Jacob van
Campen, anderzijds de inheemse traditie van de „vrolijke" Hollandse Renaissance
in de geveltoppen aan de einden met hun beweeglijke versieringen.
Koningshuis met Cunerakerk gezien uit het zuid-westen. Links van de kerk het Koningshuis
met grote hoofdvleugel en twee zijvleugels met trapgevels. Rechts op de muur staat te lezen:
Pieter Saenredam dese gemaeckt den 27 en 28 Juny int jaer 1644.
Eigendom: Teylers Stichting Haarlem.
Om op deze vraag een antwoord te
kunnen geven, moeten wij ons een epi
sode uit het begin van de 30-jarige
oorlog in de herinnering terug roepen.
Een der meest rampzalige, tragische
en dramatische tijdvakken in de ge
schiedenis van Europa vormt de periode
van die oorlog van 1618 tot 1648, een
periode van gruwelen, roof, moord,
plundering, brandschatting, wreedheid
en verwoesting, die het Duitse rijk tot
een woesternij maakten, de bevolking
tot op de helft verminderde en de
bloeiende Duitse cultuur vernietigde,
't Was of de vier ruiters uit het zesde
hoofdstuk van Johannes' Openbaring
door de Duitse landen trekken: de oor
log, de honger, de pest en de dood. Alom
heerste ellende, velen vluchtten. Handel,
nijverheid en verkeer verdwenen en
onvoorstelbaar was de algemene ver
wildering. Langer dan een eeuw had
Duitsland nodig zich te herstellen.
Aanvankelijk was de strijd louter een
godsdienstoorlog tussen katholieken en
protestanten waarbij sentimenten een
rol speelden, die de laatste maanden in
ons land weer bovenkwamen, al waan
den wij ze overwonnen en verdwenen.
Later ging de oorlog over in een strijd
tussen de keizerlijke macht en die der
vorsten, om te eindigen in een algemene
Europese krachtmeting, die de zaak der
protestanten zou beslissen. Frankrijk
mengde zich erin door het drijven van
kardinaal Richelieu om het huis Habs-
burg te vernederen.
Ieder herinnert zidh uit zijn school
jaren namen als Maximiliaan van Oos
tenrijk, Philips de Schone en Karei V,
allen vorsten uit de familie Habsburg.
Na de laatste werd diens broer Ferdi
nand I keizer van Duitsland, even tole
rant als zijn opvolger Maximiliaan II,
onder wier bewind onenigheden tussen
katholieken en protestanten uitbleven.
Anders werd dit echter onder Rudolf II,
een wereldschuwe zonderling, kunst
minnaar. geleerde, astroloog, alchimist,
verzamelaar van schilderijen en antiqui
teiten en bezitter van paardenstoeterij-
en. Vele hobby's beoefende hij, maar
niet de verdraagzaamheid, waardoor de
spanning tussen beide partijen toenam.
Zij bestreden elkaar met pen en woord,
maar bij de geringste aanleiding kon de
spanning zich ontladen. Die aanleiding
kwam al in 1605.
In de rijksstad Donauwörth was de
stedelijke regering in handen van de
protestanten geraakt. Slechts één kloos
terkerk was de katholieken nog geble
ven. Toen de abt daarvan eens een pro
cessie voorbereidde, werd deze door de
magistraat verboden. De abt stoorde
zich minder tactvol daar niet aan, maar
toen de procesie trok, werd zij overval
len en verijdeld. Daarop diende de abt
een klacht bij keizer Rudolf II in, die
een scherp vonnis liet vellen. Donau
wörth werd in de rijksban gedaan en
de katholieke regering hersteld.
Natuurlijk zette dit kwaad bloed bij
de protestanten, die in 1608 de Unie
van Ahausen sloten met de keurvorst
van de Palts als leider, waarbij de ge
reformeerde en lutherse vorsten met
uitzondering van Keursaksen en Hes-
sen-Darmstadt zich verbonden het pro
testantisme en de Duitse vrijheid te be
schermen. Als reactie daarop verenig
den de katholieke vorsten zich een jaar
later in de katholieke Liga wier leider
Maximiliaan van Beieren werd.
dolf verzette zich en wilde Matthias j Wat niemand verwachtte gebeurde: op
bestrijden. Deze zocht toen steun bij de 28 augustus 1619 werd Ferdinand tot
protestantse edelen in Oostenrijk, Hon- keizer gekozen!
garije en Moravië en deed hun grote
concessies, waardoor Rudolf gedwongen
werd hem deze landen af te staan. Dit
gaf de protestanten in Bohemen moed
en om dit land niet te verliezen vaar
digde Rudolf, onder druk van een leger
van protestanten die Praag binnentrok
ken, het keizerlijk slot omsingelden,
manifesteerden en dreigden, de Majes-
teitsbrief uit in 1609, die aan alle Bo
hemers de vrijheid gaf de Boheemse
belijdenis van 1575, een vermenging van
hussietische, lutherse en calvinistische
elementen, te volgen en de drie landen
van heren, ridderschap en koninklijke
steden toestond op hun gebied kerken
en scholen te bouwen. Een kort daarop
volgend Vergelijk strekte dit recht ook
uit tot de onderdanen der koninklijke
goederen, tot welke de protestanten in
tegenstelling tot de katholieken ook
de gebieden der geestelijke vorsten re
kenden. De protestanten bouwden toen
een kerk te Klostergrab op het gebied
van de aartsbisschop van Praag en te
Braunan op dat van de abt van Brau-
nan.
Matthias was middelerwijl keizer ge
worden en toen de aartsbisschop en
de abt bij hem protesteerden, liet hij de
eerste kerk afbreken, de tweede sluiten.
De keizer wees het protest der pro
testanten af en gelastte zelfs zijn stad
houder in Bohemen vergaderingen van
protestanten te verbieden. Toen barstte
de bom! Onder leiding van de graaf van
Thurn trok een grote menigte naar de
Kradschin te Praag, de oude konings
burcht, waar de keizerlijke stadhouder
resideerde, bedreigde de keizerlijke
ambtenaren en slingerde de stadhouder
verwijten in het gezicht. Toen zij niets
bereikte, klonk plots te midden van
het tumult een stem: „Gooi ze uit het
venster!" De ambtenaren werden toen
uit een 20 m hoog venster geworpen,
maar kwamen wonder boven wonder
ongedeerd in de droge slotgracht te
recht!
I De Bohemers hadden juist een dag
te voren een nieuwe koning voor hun
land gekozen: Frederik V van de Palts,
die behalve de Rijn-Palts ook de Opper-
Palts aan Bohemen grenzend bezat.
Wie was die Fredirik en zou hij de
kroon van Bohemen aannemen? De
oudste dochter van Willem van Oranje
Louise Juliane, halfzuster van Maurits
en Frederik Hendrik, was gehuwd met
Frederik IV van de Palts, de calvinis
tische keurvorst, onder wiens leiding de
Unie van Ahausen gesloten was. Hun
zoon Frederik V was in 1613 te Londen
gehuwd met Elisabeth Stuart, dochter
van de pedante Engelse koning Jaco
bus I.
Deze hield van pracht en praal, al
verwaarloosde hij zijn uiterlijk,
waste hij zich zo goed als nooit
gewoonte dier tijden en al wa
ren zijn kleren altijd vuil. De ge
leerdste ezel van heel de Christen
heid, zoals Hendrik IV van Frank
rijk hem betitelde, maakte van de
bruiloft van zijn dochter een ma
jestueus feest, dat zeker 53.000
kostte.
Daags te voren konden de toeschou
wers drie uren lang reeds genieten van
een groots schijngevecht op de Theems,
gevolgd door een briljant vuurwerk.
Bovendien konden zij op de trouwdag
en de dag erna magnifieke maskerspe
len bijwonen, ontworpen door de dichter
George Chapman. Daarin traden figu
ren uit de klassieke mythologie op met
declamatie, muziek, zang en ballet,
voorloper van de klassieke opera. De
grootste Engelse architect van het be
gin der 17e eeuw Inigo Jones, bouwer
o.a. van het sobere en forse Banqueting
House te Londen, ontwierp de coulis
sen, decors en toneelmachines, een be
wijs van het artistieke peil van het
feest.
Dichters bezongen het bruidspaar in
schone verzen.
Begin november werden Frederik en
Elisabeth gekroond.
Elisabeth was een beminnelijke vrouw
door de Engelsen „Queen of hearts",
koningin der harten genoemd, levens
lustig, kunstlievend en geestig. Zij had
een lang gezicht met hoog voorhoofd en
een rechte neus en zwart haar. Na een
triomfale aankomst in Vlissingen en
een joyeuze reis op de Rijn en door de
Rijn-Palts kwam het paar op 7 juni
1613 in de oude residentie Heidelberg
aan de Neckar aan. De tuinarchitect
van het Engelse hof Salomon de Caus
kwam over en ontwierp de aanleg van
de feeërieke plantentuin. Ter ere van
de vorstin werd een toren, de Elisabeth-
toren, en het Engelse Huis bij het Hei-
delberger slot gebouwd, waar het jon
ge paar een zestal jaren van ongestoord
geluk mocht smaken.
Het mooiste van de vele gedichten op
Elisabeth gemaakt is van Sir Henry
Wol ton. Hij vergelijkt de vorstin met
de roos wier geur en kleur het winnen
van het bescheiden viooltje, met de
maan voor wier glans de sterren ver
bleken.
Gij, kleine schoonheden van de nacht,
Die onze ogen nauwelijks ontdekken
Uw glans komt tot ons omdat gij met
velen zijt,
Die zo vol eenvoud aan de hemel staat.
Wat rest van uw glans als de maan
opgaat?
1619. Zal Frederik de kroon van Bo
hemen aanvaarden? Ook nu nog, nadat
in Frankfort Ferdinand II tot keizer ge
kozen is mede met stemmen van ver
tegenwoordigers uit de Rijn-Palts? De
keurvorsten èn zijn moeder Louise Ju-
liane ontrieden het hem. Er is wel eens
beweerd dat Elisabeth bij haar man
heeft aangedrongen het koningschap
aan te nemen: het zou haar stand als
koningsdochter verhogen, een mening
die echter niet houdbaar is gebleken.
Weliswaar verzette zij zich niet tegen
het avontuur.
Belangrijker is echter de houding van
haar vader. Jacobus koos geen partij,
maar wilde bemiddelen. Hij beminde
de vrede, verzette zich tegen wapen
geweld en tegen de Boheemse opstand,
vooral omdat hij heel andere plannen
koesterde,namelijk een huwelijk van
zijn zoon Karei met de Spaanse infante.
Daarom wilde hij de Spaanse Habsbur-
gers niet voor het hoofd stoten.
Ondanks alle bezwaren nam Frede
rik de kroon aan. Voelde hij het als een
roeping de leider te worden van de
protestantse zaak? Droomde hij van
het keizerschap over de Duitse landen?
Hij was er de man niet naar.
Vele geschiedschrijvers noemen hem
ijdel, onbeduidend en onbekwaam,
lichtzinnig. In plaats van zich ernstig
voor te bereiden op de komende strijd,
bracht hij in Praag zijn tijd zoek met
feesten en spelen.
Volgens de traditionele opvatting was
Frederiks positie sterk: hij kon reke
nen op hulp van de protestantse Duitse
vorsten, van onze Republiek, van Enge
land en van Denemarken. Nieuwere
geschiedschrijvers als Schöffer en Poel-
hekke tonen de betrekkelijkheid dier
alzijdige hulp aan.
(wordt vervolgd)
In de eerste week van augustus namelijk van dinsdag 4 t/m vrijdag 7 aug. wordt voor de zesde maal in successie
de Veenendaalse Jeugdvierdaagse georganiseerd. De organisatoren verwachten deze keer een nog grotere deelname dan
in voorgaande jaren, toen honderden jonge wandelaars uit alle delen van ons land voor dit evenement naar Veenendaal
kwamen. Er zyn twee parcoursen uitgestippeld: voor wandelaars in de leeftyd van 6/m 10 jaar bed,raagt de afstand 10
km. en voor deelnemers in de leeftijd van 11 jaar en ouder 15 km. In tegenstelling tot vorig jaar is de 18 km. voor wan
delaars van 15 t/m 18 jaar vervallen.
De spanning steeg ten top door ge
beurtenissen in Bohemen. Keizer Rudolf
was niet meer geheel toerekenbaar en
daarom hadden de aartshertogen in een
geheim familieverdrag zijn broer Mat
thias, voormalig landvoogd der Neder
landen, tot familiehoofd benoemd. Ru-
De revolutie was hiermee een feit,
een opstand, die Matthias poogde te on
derdrukken. De Fennstersturz was
echter het sein voor een algemene op
stand in Bohemen, waarbij niet alleen
Moravië zich aansloot, maar ook steun
verwierf van de protestantse Unie.
Daardoor kon op den duur een botsing
tussen katholieken en protestanten niet
uitblijven. Heel Duitsland werd meege
sleept in de strijd: de 30-jarige oorlog
was uitgebroken, een tijd vol teisterin
gen, waarin mannen als Wallenstein
wiens naam reeds huiveringwekkend
was, fier van gestalte, met diepe dwin
gende ogen, de laatste en grootste der
condottiers, de afgod van zijn soldaten,
maar de schrik van boer en burger, als
Mansfeld, als de grote staatsman en
veldheer Gustaaf Adolf, als de Beierse
veldheer Tilly, als de geniale strategen
Condé en Spinola een grote rol ge
speeld heben.
In 1617 was aartshertog Ferdinand
door de Bohemers tot koning gekozen.
Hy ontpopte zich echter als een into
lerant man en een uitgesproken vijand
van de protestanten. Toen nu in 1619
keizer Matthias stierf, rees de vraag:
zou Ferdinand door het college van
keurvorsten tot keizer worden geko
zen, hij die door de Bohemers reeds
als koning was afgezet? (Duitsland
was namelijk een kiesrijk, waarin de
keizer gekozen werd door de 7 keur
vorsten, te weten de aartsbisschoppen
van Mainz, Trier en Keulen, de vors
ten van Palts, Bohemen, Brandenburg
en Saksen).
Speciaal voor de deelnemers die van
buitenaf komen hebben de organisato
ren sport- en amusementsprogramma's
aan deze vierdaagse verbonden. Uiter
aard kunnen ook de Veenendaalse
deelnemers hier aan meedoen. In de
commissie van voorbereiding hebben
onder meer zitting wethouder C. N. v.
Kuyk en de jeugdwerkleider G. v. d.
Schee, die secretaris van de commissie
is. De wandelaars van buitenaf kunnen
logeren in de Jeugdherberg „De Eike
lenkamp" in Eist.
Na de mars van de eerste dag kun
nen de deelnemers zich 's avonds
amuseren in het Verenigingsgebouw
aan de Eikenlaan waar de film: „De
Verliefde Olifant" zal worden ver
toond. De morgen van de tweede dag
zal helemaal in het teken staan van
sport en spel. Voor de verschillende
leeftijdsgroepen is er gelegenheid om
te volleyballen, badmintonspelen, hoog
springen, hardlopen enz. Des avonds
kunnen alle deelnemers genieten van
de kunsten van de Veenendaalse
goochelaar „Bossini".
De Veenendaalse zwemclub zal er
voor zorgen dat de deelnemers op de
morgen van de derde dag een sportieve
onderbreking krijgen voorgeschoteld.
In het Bergbad worden dan gezellige
spelen en zwemwedstrijden gehouden.
,s Avonds is er weer een bijzonder
programma. Dan brengt „Rolfo de Trou
badour" een solotoneelstuk genaamd:
Het verkeerde been van Biraboo.
Vrijdag is de sluitingsdag. De dag
begint met een speurtocht. Het gaat bij
deze tocht niet om de grote afstand,
maar meer om de soms wel lastige
opdrachten goed uit te voeren. In
de avonduren zullen alle wandelaars
een glorieuze intocht door Veenendaal
houden, waarbij telkenjare honderden
ouders langs de wegen staan om hun
kroost met bloemen te verwelkomen.
Een beeld van de finish van de le
lustrumjeugdvierdaagse vorig jaar toen
honderden jeugdige wandelaars naar
Veenendaal kwamen om aan dit wan
delevenement deel te nemen.
De Uitgeverij Contact te Amsterdam
heeft een aantal reacties op het toneelstuk
van Rolf Hochlfcith verzameld en gebun
deld in het boekje Voor en tegen de
plaatsbekleder.
Voor een bespreking van het toneel
stuk verwijs ik naar mijn resensie van 1
mei 1964 in dit blad.
Het is niet te verwonderen dat reacties
op dit toneelstuk dat inmiddels al in 12
talen is vertaald en in 24 plaatsen is opge
voerd niet uitgebleven zijn. Er is een
keus gemaakt uit meer dan vijfhonderd
artikelen en commentaren uit binnen- en
buitenlandse pers.
De uitgave draagt bij tot een uitermate
gescharkeerde informatie en een veel
zijdige belichting van de hoofdproblemen
die voor iedereen die dit boek leest en de
tweede wereldoorlog bewust of onbe
wust heeft beleefd van grote waarde zijn.
De inleidende woorden zijn van Prof.
Mr. A. D. Belinfante. Laatstgenoemde
schrijft o.a.:
„Het gaat in wezen niet om wat Pius
XII wel of niet gedaan heeft: het gaat
om de vraag, wat naar de mening van
ieder van ons de juiste houding geweest
is tijdens de Duitse terreur: aktief verzet
of een passieve houding „om erger te
voorkomen".
Het is opvallend dat de scheidslijn tus
sen de verdedigers van Hochhuths ziens
wijze en de verdedigers van de gedurende
de hele oorlog zwijgende Paus niet gelijk
loopt met de scheidslijn tussen katholie
ken en niet-katholieken. Dit feit, dat voor
of tegen Hochhuth niet samen valt met in
of buiten de katholieke kerk maakt het
debat eerst werkelijk belangrijk en doet
vermoeden, dat de vraagstelling van De
Plaatsbekleder veel dieper gaat dan de
algemene historisch-politieke vraag."
Van De Plaatsbekleder verscheen in
middels de tweede druk al, met een om
slagplaat van het Nieuw Rotterdams To
neel.
Bij de Uitgeverij Ad Donker in Rot
terdam verscheen van de jeugdige schrij
ver André Kuyten een aantal losse ver
halen onder de titel „Een weg naar bui
ten". Een boek vol mijmeringen waarin
vooral de onvolwassenheid van de schrij
ver tot uitdrukking komt.
J. G. B.
Mijnhardt's Zenuwtabletten
IN BLIK
In de loop van volgend jaar wordt
het mogelijk dat een Amerikaanse t.v.-
bezitter zijn gasten vraagt: wat wilt u
het liefst zien, een film van Brigitte
Bardot of een voetbalmatch van Real
Madrid. Want tegen die tijd zullen er
apparaten in de handel zijn waarmee
men elke t.v.-uitzending thuis kan „in
blikken", wegzetten, en weer voor de
dag halen en vertonen wanneer men
daar zin in heeft.
SLAK
Op 10 mei werd te Basson (Frankrijk)
voor het eerst een festival van de huis
jesslak gehouden. Men heeft er de
grootste eter van huisjesslakken van
heel Bourgogne gekozen.
Naar schatting worden er in ons land zo'n 5 6 miljoen rijwielen,
benevens enkele honderdduizenden bromfietsen in het verkeer gebruikt.
Fiets en bromfiets zijn op onze Nederlandse wegen nog de meest gebruik
te vervoermiddelen. Daaruit volgt dat er nog als eens zo hier en daar
een fiets of bromfiets voor langere of kortere tijd op de weg wordt
neergezet.
Heel belangrijk voor de veiligheid van het verkeer is, hoe of waar
deze voertuigen worden geplaatst. Niet zelden ziet men een fiets of brom
fiets zó op het voetpad of trottoir staan, dat voetgangers daardoor wor
den gehinderd of over de gevaarlijke rijbaan moeten uitwijken. Zulk
plaatsen van tweewielers is verboden en moet daarom worden nagelaten.
Blijkbaar onvoldoende bekend is j j liMi^
ook, dat rijwielen en bromfietsen
NIMMER OP DE RIJBAAN mogen
worden geplaatst.
Ook het parkeren met de pedaal
tegen de trottoirband is verboden.
Deze voertuigen moeten op het
voetpad of trottoir worden neerge
zet. Maar slechts zó, dat de vrijheid
van het verkeer daardoor NIET
MEER DAN NODIG wordt belem-
metrd of de veiligheid in gevaar
wordt gebracht.
Dat wil dus zeggen: Uw rijwiel of bromfiets wél op het voetpad,
maar zo ver en zo goed mogelijk aan de kant, zodat de voetganger
ongehinderd kan passeren. Dus geen onderuit gegleden rijtje van drie of
vier fietsen naast elkaar op het trottoir, en ook geen bromfiets dwars
op het voetpad! Op dit gebied kan nog veel worden verbeterd.
Driewielige rijwielen (bakfietsen) mogen niet op voetpaden worden
geplaatst. Deze moeten op de rijbaan worden geparkeerd, evenals motor
fietsen.
Er is één mogelijkheid dat ook fietsen en bromfietsen niet op voet
paden mogen worden geplaatst. Dat is wanneer zulks wordt aangegeven
door borden „Wachtverbod" met het opschrift: „Verboden rijwielen te
plaatsen". Deze borden treft men wel aan bij stations en op plaatsen met
zeer smalle of geheel geen voetpaden.
Bestuurders van rijwielen en bromfietsen, wilt u oog hebben voor de
gevaren, die ontstaan voor voetgangers - waaronder ouden van dagen,
moeders met kinderwagens en kinderen - die om uw slecht geplaatst
voertuig over de rijbaan moeten uitwijken? Er kan daar juist een auto
passeren
TOONT U DAMES EN HEREN,
OOK IN 'T TWEEWIELERS PARKEREN
Jongelui, laat dit verzoek - ook aan jullie - niet tevergeefs zijn
'«m
