Albert
schweitzers
BETEKENIS
ALS ORGANIST
EN ORGELBOUWDESKUNDIGE
een feest vooraf...
on?bfe
Hervormde gemeente van Eist blijft
maar herderloos
i
V "i."
Vestiging Ingenieursadviesbureau en
werkplaats in Renswoude
VEENENDAAL
Verenigingsgebouw en kleuterschool in
Overberg aanbesteed
SCHERPENZEEL
van Vchuppen
Nieuwsblad „DE VALLEI"
vrijdag 1 oktober 1965
14
Lezingen
Voor de serie lezingen, die ds. H.
Volten, Geref. predikant te Rhenen
zal houden over het onderwerp „De
kerk in de moderne wereld" bestaat
veel animo.' Reeds 75 belangstellen
den gaven zich op. Iedereen is hier
bij van harte welkom. De eerste le
zing wordt gehouden op dinsdag 19
oktober a.s. in gebouw „Antenne".
Gemeente-avond
Op donderdag 14 oktober a.s. is
er een Hervormde gemeente avond
te Amerongen in het Dorpshuis. Het
onderwerp, dat aan de orde komt,
heet „Het gemeentezijn".
Wijziging avonddiensten
De middagdiensten in de Geref.
kerk te Amerongen beginnen in het
vervolg weer om vijf uur.
Ziekenuurtje
Voor de Hervormden te Veenen-
daal die aangesloten zijn op de zie-
kentelefoon zal in het vervolg iedere
donderdagmorgen een ziekendienst
worden uitgezonden. De dienst be
staat uit een meditatie van één der
predikanten, omlijst met geestelijke
liederen. De eerste uitzending is
donderdag 7 oktober om half elf 's
morgens.
Spreekuur
De Herv. predikant ds. A. Vx-oeg-
indeweij heeft ook een spreekuur
ingesteld, n.l. 's maandagsavonds van
7.15 tot 8 uur in het bejaardencen
trum „De Engelenburgh".
i
Beroepen
Ds. J. Keuning te Veenendaal is
beroepen door de Chr. Geref. kerk
te Oosterbeek.
Geslaagd
Aan de (Geref.) Theologische Ho
geschool te Kampen slaagde voor
het*propadeutisch examen de heer
J. A. Scholten te Veenendaal.
Bedankt voor beroep
Ds. C. Langbroek te Veenendaal
heeft bedankt voor het beroep van
de Chr. Geref. kerk te 's-Graven-
hage-West.
Spijt over t.v.-optreden
Ds. A. Vergunst. predikant der
Geref. Gemeente te Rotterdam, heeft
er zijn spijt over uitgesproken dat
hij voor de (N.C.R.V.)-televisie is
opgetreden. Dit geschiedde in de uit
zending over begraven en cremeren.
Wat de predikant heeft gezegd
neemt hij niet terug, maar hij be
treurt het wel dat hij oprechten al
leen door zijn verschijnen voor de
televisie heeft verontrust. Hij blijft
waarschuwen tegen t.v. omdat hij
daarin gevaren ziet voor de ge
meenten.
Jeugdweekend
Voor het reeds eerder aangekon
digde Herv. jeugdweekend a.s. za
terdag en zondag te Ederveen wor
den nog logeeradressen gevraagd.
Jeugdraad
De Herv. gemeente te Ederveen
heeft een jeugdraad geïnstalleerd.
In dit college hebben afgevaardigden
van kerkelijke verenigingen zitti. g.
De jeugdraad is bedoeld als ad
viescollege voor deze verenigingen
en zal tevens optreden als organisa
tor van evenementen voor de ge
hele jeugd. Verder zal men zich
nog bezinnen op een passende za
terdagavondvulling voor een be
paalde leeftijdsgroep.
Op het programma staan reeds
verschillende bijeenkomsten, w.o. op
13 januari a.s. een lezing door ds.
H. J. Hegger. Geref. predikant te
Velp en ex-priester der R.K.-kerk
Bartimeus komt met
bouwplannen ook naar
Veenendaal
Het Chr. Instituut voor blinden
en slechtzienden „Bartimeus" te
Zeist viert zijn vijftig-jarig bestaan.
Ter gelegenheid van de herdenking
van dit heuglijke feit wil „Barti
meus" o.m. zijn werkterrein en zor
gen over nog meer gehandicapte
kindex-en uitstrekken.
Men wil in Doorn een instituut
voor meervoudig gehandicapte kin
dex'en bouwen. De plannen voor dit
project zijn reeds klaar en in ma-
quettevox-m op enkele wagens uit
gestald.
Met deze wagens gaat „Bartimeus"
de „boer op". Er wordt in oktober
een toernee door meerdere plaatsen
gemaakt. In de gemeenten die wor
den bezocht verkoopt men bouw-
kaarten. Veenendaal is vrijdag 15
oktober a.s. aan de beurt.
Kerkelijk weekblad
verdwijnt
„Op de hoogte", het weekblad van
het aartsbisdom Utrecht van de
R.K.-kerk gaat om redenen van
bedrijfseconomische aard verdwij
nen. Dit vier pagina's sterke blad
op dagbladformaat bevatte door
gaans veel infox-maties uit verschil
lende x'egionen van de R.K.-kerk.
Of het als maandblad zal terugko
men is nog niet bekend.
Gereformeerd songfestival
De bondsdag van de Gereformeer
de jeugdverenigingen in Nederland,
der traditiegetrouw gehouden op
Hemelvaartsdag, krijgt volgend jaar
een andere tint. Hemelvaartsmiddag
zal in de Houtrusthal te Den Haag
een songfestival voor de jeugd wor
den gehouden, waaraan zowel Ge
reformeerden als niet-Gereformeer-
den kunnen deelnemen. Er zijn twee
competities: één voor het geestelijke
en één voor het wereldlijke lied.
In de 14 regionale/provinciale af
delingen worden voorrondes gehou
den voor de finales van het festival
op Hemelvaartsdag. Men kan zich
tot 15 november a.s. aanmelden op
Kon. Sophialaan 19, Amersfoort.
Begrafenissen
De ring Oosterwolde van de Ned.
Herv. Kerk heeft zich uitgesproken
tegen het verschijnsel dat een pre
dikant meestal op een begrafenis
wordt gevraagd, alsof het zo hoort.
Men meent dat hierdoor enerzijds de
godsdienst voor velen wordt gede
gradeerd tot een randverschijnsel
van het leven, waarbij het verband
tussen dood en godsdienst te veel
nadruk krijgt en anderzijds de pre
dikant ongewild en vaak onbewust
tk veel als verlengstuk van de be
grafenisonderneming optreedt. Als
men bij een begrafenis een predi
kant wenst dient men rechtstreeks
contact met deze te zoeken.
Jonge lidmaten- en
bijbelkring
De Herv. gemeente te Scherpen-
zeel heeft een kring voor jonge lid
maten en een bijbelkring in het le
ven geroepen.
Oecumene in Renswoude
In Renswoude werkt men door
aan de toenadering tussen de Herv.
en Geref. kerk ter plaatse. Reeds
had men gemeenschappelijke diens
ten en kerkeraadsvergaderingen. De
volgende gezamenlijke dienst zal op
tweede Kerstdag worden gehouden
met medewerking van de zangver
eniging „Con Amore". De kerkera
den blijven nog steeds gaarne op de
hoogte van reacties van gemeente
leden. Het gaat, zo schrijft men in
de Herv. kerkbode, om een bewe
ging die de leden van de kerken tot
elkaar brengt en meer begrip op
levert.
Voorfront kansel
Het laatste ornament, dat in de
nieuwe Herv. Sionskerk te Veenen
daal is aangebracht, voldoet niet
Het is een bx'onzen voorfront van
de kansel met daarin opgenomen
een doopvont. Door het aanbrengen
van veranderingen zal men het meer
aan het karakter van het interieur
aanpassen.
Studie conferentie
De volgende Herv. predikant die
een studie-conferentie op Hydepark
in Doorn gaat meemaken is ds. L.
van de Peut te Renswoude. Hij is
daarom van 18 t/m 29 oktober a.s
afwezig uit de gemeente.
TV-besluit wordt niet
uitgevoerd
Onlangs meldden wij in deze ru
briek, dat de synode van de Chr.
Geref. kerken, te Apeldoorn bijeen,
hadbesloten om voor de evangelisa
tie-doeleinden gebruik te gaan ma
ken van de televisie.
Hierop kwamen vele scherpe re
acties binnen. Zelfs dreigden ker
keraden met uittreding uit het kerk
verband. Dit dx-eef de synode tot
het nemen van de ietwat verwron
gen beslissing het besluit niet in '.e
trekken, maar het om praktische
redenen ook niet uit te voeren.
Pastorie staat al 15 maanden leeg
In de classis Doorn van de Hervormde kerk is de gemeente van Eist het
zorgenkind. Predikanten uit de ring hebben in hun agenda steeds wel een
vakaturebeurt te Eist opgetekend. Na het vertrek van ds. A. Stekelenburg
op 1 juni van het vorig jaar, is de gemeente zonder herder en leraar. Dezer
dagen werd voor de tiende maal een beroep uitgebracht. De hele gemeente
hoopt dat ds. Boertje van Moerkapelle dat beroep zal aannemen, want het
pastorale werk komt op deze manier in 't gedrang. De predikant van Ach
terberg, ds. Breugem, neemt een deel van het werk waar, maar kan uiter
aard niet zijn volle krachten geven omdat hij allereerst zijn eigen gemeente
moet dienen.
KERKERAAD
De kerkeraad bezint zich voort
durend op de situatie, maar het ligt
in Eist bijzonder moeilijk, aldus ou
derling A. Nellestijn, die wij naar
zijn oordeel vroegen. Het beroe-
pingswerk gaat gestadig door. We
hopen dat eindelijk eens een pre
dikant vrijmoedigheid zal krijgen
om naar Eist over te komen.
Maar als we als kerkeraad de te
beroepen predikant gaan horen in
de betreffende gemeente, valt het
op dat de kerk daar tot in de nok
bezet is. Dat is voox-al het geval in
de Alblasserwaard en in de kleine
plaatsen achter Utrecht, zoals
Kockengen. Lopik enz.
Ouderling Nellestijn vex'heelt niet
dat de kerk in Eist niet altijd bezet
is. Men kijkt naar de predikant die
voorgaat. Zondagavond toen een
oud-predikant van Eist voorging was
de opkomst zeer goed. Het blijkt
wel, aldus ouderling Nellestijn, dat
Eist een predikant van de Gerefor
meerde Bondsrichting pi'efereert. 't
Is te merken aan het kerkbezoek.
We zullen als kex'keraad dus ook
een Geref. Bondspredikant blijven
beroepen.
V erenigingsleven
De belangstelling voor het vereni
gingsleven kan ook nooit zo goed
zijn als er geen predikant is, die als
een stimulerende kracht, leiding kan
geven. Al zijn er de laatste tijd op
levingen te bespeuren. Onder leiding
van het hoofd van de Chr. School,
de heer Van Baaien, is vorige week
een oprichtingsvergadering van een
mannenvereniging gehouden en we
hopen dat dit van de grond zal ko
men.
Plannen voor een jongelings- en
knapenvereniging zijn ook gemaakt,
't Is jammer dat het altijd op de
zelfde mensen aankomt. Men is in
Eist niet zo vurig, als het gaat om
iets op te richten, vindt ouderling
Nellestijn.
Kerk
Er is na de oorlog een grote op
leving geweest in het kerkelijk le
ven, volgens onze zegsman. Als we
zien wat er gebeurd is. De kerk
werd gerestaureerd, een nieuwe pas
torie gebouwd, een christelijke
school en -kleuterschool werden op
gericht, kortom het beeld van Eist
veranderde.
We moeten 'echter oppassen dat
we niet weer afzakken en dat al
dat werk vergeefs is geweest. Een
goede predikant kan dit alles weer
in goede banen leiden. Wij, als ker
keraad hebben hier grote zorg over.
We gaan veelvuldig op huisbezoek,
maar met vier mensen begin je niet
veel. Het aantal Hervormden, al
thans dat is ingeschreven in de ker
kelijke registers, bedraagt zo'n 2000.
Velen van hen komen helaas niet
in de kerk, maar daarom mogen
we hen toch niet loslaten?
Over de oorzaken van de vry
aanzienlijke buitenkerkelijkheid
in Eist kon ouderling Nelle
stijn geen oordeel vellen. Som
migen zien de armoede, waar
in Eist in 't begin van deze
eeuw verkeerde, als de grootste
oorzaak, maar ouderling Nelle
stijn kan dat niet zomaar be
amen.
In andere plaatsen was die ar
moede ook aanwezig en daar had
je geen verval. Dat Eist een stief
kind in dé kerk is, in vooroorlogse
jdren soms meer van tien jaar va
cant was, ^ou veeleer wel eens de
oorzaak van de onkerkelijkheid
kunnen zijn geloofde de heer Nelle
stijn. In perioden dat Eist goede lei
ding had, was direct een opleving
te bespeuren. Ten tijde van Ds. van
Galen, Ds. v. d. Peut en ook van Ds.
Stekelenburg is veel op kerkelijk
gebied gebeurd. Maar nu we alweer
16 maanden zonder predikant zit
ten kon het wel weer eens verkeerd
gaan. De pastorie staat maar leeg.
Sommigen zeggen kun je de wo
ning niet verhuren, maar als dan
toch een pi'edikant zou komen, zit
je weer in de problemen.
Vaag werd in de kerkeraad het
idee geoppex-d om een vaste kracht
aan te stellen, maar iets concreets
is hierover niet te zeggen. We ho
pen en bidden dat Ds. Boertje naar
onze gemeente zal ovei'komen. Dat
is alles was we doen kunnen zegt
ouderling Nellestijn.
De hervormde
Pastorie te Eist, die
sinds juni vorig
jaar leeg staat.
v v Tn 'y¥iiMTininrmrt iiWjMniiiTiiiiiWiaiArii
i 'L: 1,1
'c t..."W"
Mogelijk uitgroei tot 50 werknemers
Nog dit jaar zal het Ingenieurs Adviesbureau Rescona N.V. thans gevestigd te
Amstelveen naar Renswoude worden overgeheveld waar men eerst op het in
dustrieterrein een houten noodgebouw zal neerzetten, maar op langere ter-
myn naar een permanente huisvesting streeft. Het bedryf in Renswoude zal
onder leiding staan van de heer Prins, die meedeelde dat in de toekomst werk
zal zijn voor plm. 50 personen.
De leiding van Rescona werd getipt
door het ETI te Utrecht om zich in
Renswoude te vestigen omdat het vele
voordelen biedt. Men geeft adviezen
aan het bedrijfsleven, heeft een eigen
tekenkamer en verzorgt ook ontwer
pen voor bedrijven en laboratoria. Men
kampt met een personeelstekort en
dacht dat in Renswoude gelegenheid
zou bestaan werknemers aan te trek
ken. De werkzaamheden zijn nogal ge-
specifisceerd zodat men aanvankelijk
naar vakmensen zoekt. In Amstelveen
heeft men zelfs een rekencentrum com
pleet met computers. Minstens 20 te
kenaars zullen in de vestiging te Rens
woude emplooi vinden.
Momenteel voert de directie nog be
sprekingen over de grondaankoop met
de eigenaresse van die grond. Men had
de keus tussen Ysselstein of Renswou
de, maar koos de laatste gemeente, om
dat men dan direct onder de industrië
le sferen van Veenendaal, Ede en zelfs
Amersfoort lixV
de grote keuze...
de exclusieve modellen...
de speciale afdeling...
maken het uitzoeken van de
bruidsjapon tot een feest
vooraf!
Hoofdstraat 89 - Veenendaal
Wanneer men een orgel uit de laatste decennia van de vorige, of uit de eerste
decennia van deze eeuw - b.v. het orgel van de Ned. Herv. Julianakerk al
hier - vergelijkt met een orgel uit deze tijd - b.v. met het orgel van de Ned.
Herv. Evangelisatie „Sola Fide", of met het orgel van de Geref. Petrakerk - dan
zal men terstond kunnen constateren, dat er in de eerste helft van deze eeuw
een enorme verandering in de orgelbouw heeft plaatsgehad. Gaan we na, wie
de stoot tot deze verandering heeft gegeven, dan blijken we uiteindelijk te
recht te komen bij prof. dr. Albert Schweitzer. Deze uitzonderlijk begaafde
mens was behalve theoloog, filosoof en medicus, ook een invloedrijk organist
en orgéldeskundige. Mede door hem is de z.g. „Orgelbeweging", die tenslotte
heeft geleid tot bovengeconstateerde verandering in de orgelbouw, ontstaan.
AUTO OVER UE KOP, GEEN
GEWONDEN
Op Rijksweg 12 ter hoogte van het
Shell Station sloeg de bestuurster van
een personenauto Mevr J B. uit
Utrecht over de kop tengevolge van
een slippartij. Ze reed met een snel
heid van 120 km over de snelweg, slip
te en begon te remmen .Het remspoor
was zeker 70 meter lang. Mevr. B.
kwam met haar auto in eeu langs de
weg gelegen sloot terecht. Wonder bo
ven wonder kwam de bestuurster er
zonder noemenswaardig letsel af.
Ruim f 7000,hoger dan was geraamd
Donderdagmorgen vond de aanbesteding plaats voor de bouw van een ver
enigingsgebouw/annex kleuterschool in Overberg. De laagste inschrijver was
de fa. M. van Manen uit Amerongen voor de som van f 31.540,Dit is ruim
zeven mille meer dan het geraamde bedrag en waarvoor de Raad van Ame
rongen destijds een crediet verleende.
Dit streefbedrag was f 24.000,Ged.
Staten hebben hieraan hun toestem
ming gehecht. De procedure zal nu
waarschijnlijk wat worden vertraagd
omdat de Raad eerst zal moeten be
slissen over een aanvullend crediet
waarmee G.S. zich dan ook weer ak
koord moeten verklaren. De Rijks-
goedkeux'ing op de bouw kan ieder mo
ment afkomen. Het verenigingsleven
in Overberg zou in het komende win
terseizoen bijzonder gebaat zijn met
een verenigingsgebouw, maar zoals de
zaken nu staan zal het wel minstens
januari 1966 worden voor met de
bouw kan worden gestart.
Verkeerscursus
Op initiatief van het bestuur van het
Verbond Voor Veilig Verkeer (WW)
afdeling Schex-penzeel, zal maandag
avond 11 oktober a.s. om 8 uur, in ho
tel De Hertog van Gelre, begonnen
worden met een verkeerscursus onder
leiding van een instructeur van de
i'ijkspolitie, de opperwachtmeester
Brummel. Gedurende deze cursus, die
vex-moedelijk tien achtereenvolgende
maandagavonden zal worden gehou
den. zal speciale aandacht wox'den ge
schonken aan de laatste nieuwe bepa
lingen op het gebied van het wegver
keer. Voor het volgen van deze cur
sus. die voor iedere weggebruiker
wordt aanbevolen, kan men zich op
geven bij de instx'ucteur en bij de heer
Van Vollenhove op het gemeentehuis
HET ORGEL IN ZIJN TIJD
IN DE 19e en eerste decennia van
de 20e eeuw, had zich in de
orgelbouw een ontwikkeling
voorgedaan, die vooral gekenmerkt
werd, door een loslaten van de prin
cipes, die eeuwenlang aan de orgel
bouw ten grondslag hadden gelegen.
De techniek had in de orgelbouw een
steeds grotex-e invloed gekregen. De
ambachtelijke orgelmakerij had het
veld moeten ruimen voor de orgelfa-
briek. Het orgel was een fabriekspro-
dukt geworden. Veel orgelmakers,
ook hier te lande, waren zich gaan
beperken tot het in elkaar zetten van
de bij een orgelfabriek bestelde on
derdelen. Een grote uniformiteit was
hiervan het gevolg.
Funktionele orgelkassen, van we
zenlijk belang voor een goede klank
vorming, de opbouw in „werken" -
hoofd-, rug-, borst- en pedaalwerk -
ieder met een eigen klankkarakter,
de evenwichtige dispositie opbouw,
de heldere, doorzichtige klank, alles
kenmerkend voor de oude orgels, het
waren evenzovele dingen, die in
Schweitzers tijd tot het verleden be
hoorden. De manualen verschilden
nu slechts door verschil in klank
sterkte. De klank van vele registers
was strijkend geworden. Het geheel
leek op een imitatieorkest. Eén van
de belangrijkste wijzigingen was
echter geweest, dat de mechanische
fractuur - de verbinding pijp-toets
d.m.v. houten latjes - was verdron
gen door de pneumatische en de
elektrische tractuur, waarbij de ge
noemde verbinding door winddruk
of magneetjes tot stand komt.
Toen men ook de registers pneu
matisch ging inschakelen, was de
weg vrij voor de inbouw van talrij
ke speelhuipen, die aan de oude or-
gels geheel vreemd geweest waren.
Zo schiep men de mogelijkheid het
geluid van bijna onhoorbaar tot alles
overweldigend te laten aanzwellen.
Tegen deze ontwikkeling, die hij als
een inslaan van de verkeerde weg
zag, ging Schweitzer zich verzetten.
SCHWEITZER ALS
ORGANIST
WAAROM eigenlijk? In de eer
ste plaats i.v.m. de intex-pre-
tatie van de orgelliteratuui'.
Schweitzer had een grote voorliefde
voor de werken van Johann Sebas
tian Bach (1685-1750). Door zich diep
gaand met diens werk bezig te hou
den, was hij Bachs taal gaan ver
staan, de geest van zijn werken gaan
begrijpen en was hij gaan inzien, dat
Bach een andere vertolking vraagt,
dan zijn tijdgenoten gaven. Op de ox--
gels van zijn tijd bleek verantwoord
Bachspel echter nauwelijks, of in het
geheel niet mogelijk. De vereiste
klankkleui'tegenstellingen wax-en niet
meer te verwezenlijken, de nodige
helderheid ontbrak, terwijl accuraat
spel door de luie pneumatiek onmo
gelijk was. De wel aanwezige, zachte
strijkende stemmen en de mogelijk
heid tot gx-ote vex-schillen in klank
sterkte waren voor 't overgx-ote deel
van de oi'gelliteratuur weer niet
bruikbaar. Het is dan ook begrijpe
lijk, dat hij een grote voorliefde
voor de oude orgels had, waarop hij
zijn inzichten wel kon verwezenlij
ken. Op deze orgels liet hij horen,
hoe z.i. Bach gespeeld moest wor
den: breed opgezet, rekening hou
dend met de structuur van het
werk, technisch gaaf en vooral een
gx-ote rust ademend. Van dit Bach
spel liet hij op zijn concertreizen, die
hij in dienst van zijn levenswerk in
Lambarene maakte, duizenden genie
ten. Zo stonden bij zijn concertreis
door Nederland in 1932 voor de pe
riode van 23 april tot 3 juni 30 con
certen en lezingen op het program
ma. Zijn betekenis voor de herleving
van Bachs muziek kan niet gauw te
hoog worden aangeslagen. Schweitzer
wilde Bachs werken echter ook op
een modern orgel kunnen spelen en
hij was overtuigd, dat het mogelijk
moest zijn.
ONDER FRANSE
INVLOED
REEDS vanaf zijn zeventiende'
jaar had Schweitzer min of
meer regelmatig les van Char
les Marie Widor, die vanaf 1870 tot
1934 organist van het in 1861-1862
door Aristide Cavaillé Coll volledig
omgebouwde orgel van de Sint Sul-
pice te Parijs is geweest. De studie
bij Widor heeft grote invloed op
Schweitzer gehad. Hier leerde hij de
muziek van Cesar Franck en Widor
kennen, zoals ze klonk op de orgels
waarvoor ze geschreven was.
Hier werden ook de rollen leer
ling-leermeester omgekeerdSchweit
zer wijdde zijn R.K. leermeester in,
in de geest en de achtergronden van
de wei'ken van de protestantse Bach.
Grote bewondering kreeg hij hier
voor de ox'gels van Cavaillé Coll.
Deze had weliswaar ook toegegeven
aan de heersende smaak, ook zijn
orgels waren zodanig, dat Franck
van zijn orgel zei: „Mijn orgel is
mijn orkest", ook bij hem was de
werkopbouw vervaagd en bevatte de
dispositie een onevenredig groot aan
tal 8-voetsregisters, maar in ver
schillende opzichten was hij toch
minder ver van de aloude principes
afgedwaald dan zijn collega's elders.
Hij had de oude sleeplade gehand
haafd, evenals de mechanische trac-
tuur en zijn ox-gels waren geen ka
rakterloze fabrieksprodukten.
DE „ELSaSSISCH-
'DEUTSCHE-
REFORMBEWEGUNG"
OP aandringen van Widor publi
ceerde Schweitzer x-eeds in
1905, in het Frans, zijn werk
over Johann Sebastian Bach, waar
van enkele jai'en later een Duitse
uitgave verscheen. Het was een daad
van historische betekenis. Nauwelijks
een jaar later schrikt hij de orgel-
wex-eid opnieuw op, nu met zijn
werk „De Duitse en Franse orgel
bouwkunst en orgelkunst", waarin
hij opnieuw zijn ideeën uiteenzet.
Een storm van kritiek breekt los.
Schweitzer staat echter niet meer al
leen. De Straatsburgse orgelkenner-
organist Emile Rupp (f 1949), even
eens een leerling van Widor, is zijn
overtuigd medestander. Beiden wa
x-en weliswaar niet de eersten, die
hun stem verhieven. We denken b.v
aan de Haai'lemse organist Joh. G
Bastiaans, die al in 1851 Bach op een
in die tijd ongehoorde manier in de
aandacht plaatste, en aan de orgel-
deskundige J. W. Enschede. Hun
stem was echter min of meer „de
stem eens roependen in den woestijn"
geweest. Nu, met deze zgn. „Elsas-
sisch-deutsche Reformbewegung" be
gon de herleving van de oi'gelbouw
pas goed. Fel was de kritiek op het
eigentijdse ox-gel. De speeltafel van
een pneumatisch orgel, met zijn tal
loze knopjes, treden en metertjes
werd veroordeeld met de uitspraak
dat deze leek op de centrale regel-
kamer van een groot station De
vaste combinaties en de cx-escendo
wals, waarbij de organist geen enke
le invloed heeft op de getrokken re
gisters werd „slavernij en afzien van
iedere vrijheid" genoemd. Grote lof
hadden zij daarentegen voor de ou
de Silbermann orgels en voor het
19e eeuwse Cavaillé Coll orgel.
Het ideaalbeeld van het toekomstige
orgel zagen zy in een vereniging van
alle stylkenmerken van de oude
Silbermann-orgels met de voordelen
van het Franse Cavaillé Coll orgel.
Hierop zou naar hun mening zowel
de oude, als de orkestrale muziek
(Franck, Widor) goed gespeeld kun
nen worden. Op dit laatste punt
zouden latere orgelbewegingen niet
met Schweitzer en Rupp meegaan.
Op het congres van het internatio
naal muziekgenootschap, dat van 25-
29 mei 1909 te Wenen werd gehou
den, krijgt Schweitzer nogmaals ge
legenheid zijn orgelbouwkundige
ideeën duidelijk uiteen te zetten. De
resultaten van een door hem onder
Duitse en Franse orgelbouwers en
-deskundigen ingestelde enquete,
vox-mden de grondslag voor de „In
ternationale leidraad voor de orgel
bouw". Een aantal punten van deze
zeer belangwekkende leidraad zou
den we kunnen samenvatten als een
„terug naar de verlorengegane prin
cipes", terwijl een aantal andere
punten duidelijk de Franse invloed
laten zien. Sommige stellingen wa
ren zo vooruitstrevend, dat ze voor
1965 geschreven lijken te zijn, zo
als: De waarde van de stemmen is
bepalend, niet het aantal. De akoes
tische omstandigheden in kerken en
concertzalen dienen verbeterd te
worden. De oude orgels behoren als
overgeleverd cultuurgoed bewaard
en onderhouden te worden. Vooral
dit laatste punt vond Schweitzer
zeer belangrijk. Hij wist uit erva-
ï'ing, dat vele historisch waardevol
le orgels bij restauraties onherstel
baar verminkt waren, doordat men
ze aan de nieuwe smaak had willen
aanpassen. Hij zag het reeële ge
vaar, dat er op zeker ogenblik geen
orgels in originele toestand meer
zouden zijn. Waar hij kon wendde
hij zijn invloed ter verbetering aan,
zoals in Groningen. Hamburg en
Roskilde Mede door Schweitsers
invloed is in het, van oorsprong Ne
derlandse orgel in de Dom te Ros
kilde nog oud materiaal in min of
meer oorspronkelijke staat bewaard
gebleven.
Op Schweitzers grote betekenis
voor de Bach-renaissance is hierbo
ven x-eeds gewezen. Het feit, dat
men heden ten dage op verschillen
de punten andere opvattingen hul
digt, doet aan Schweitzers betekenis
niets af.
Op Schweitzers werk als orgel-
deskundige heeft men in later tijd
steeds weer min of meer terugge
grepen. In de twintiger jaren ont
stond in Noord-Duitsland de grote
orgelbeweging, die wel op Schweit
zer teruggreep, maar zich vooral
met betrekking tot de synthese tus
sen oude orgels en het Franse Ca
vaillé Coll orgel van Schweitzer
distancieerde Dit bleek technisch
onmogelijk. Van Duitsland waaide
de opleving in de orgelbouw via
Denemarken (Sybx-and Zacharias-
sen t 1961) naar Nederland over.
De orgelbeweging hier te lande -
vaak foutief als de Neo-Barokke
richting aangeduid - zou echter een
geheel eigen ontwikkeling gaan
doox-maken en zich op verschillende
punten van de Duitse orgelbeweging
gaan onderscheiden In veel opzich
ten zou de Nederlandse orgelbewe
ging radicaler en consequenter wor
den. Heden ten dage is er dan ook
een duidelijk verschil op te merken
tussen de Nederlandse en Scandi
navische orgelbouw enerzijds en de
Duitse orgelbouw anderzijds.
N A. M.
