Vier uur vliegen naar de grens tussen Oost en West
Houd die ellendge
ladders voortaan onder
devoet
moüoc
De schoonmoeder
en het principe
„Vliegen in jets
is voor vrouwen
onschadelijk"
Stewardesse
hadden vaak
klachten
OP BLOTE VOETEN
MOSKEE BEKIJKEN
TOM A DO
TOMADO
Rust op „tussenstations"
wel erg belangrijk
VLIEGMEDISCH EXPERT:
Spreekuur
THEEDOEK????
Serieus
Nieuwe Libelle nylons met Footloc'
niet één cent duurder
INSCHIKKELIJKE
DROOGREKKEN
DE DOEK DIE DIRECT
DROOGT^H
ONDER DE PRUIKEN
met de onactrttiare footloc in nieuwe Libelle ryions
HH
m/k de (machttere
ladderstop:
I Fbotioc
DE VASTE LES
ALS EEN RUGZAK
BEETJE PIJN
f 37,50
ZUn
EEN WENSJE VOOR VIJF LIRA
(Van onze verslaggeefster)
1STANBOEL Zes verdiepingen naar beneden ligt de nacht van de vijf
honderd moskeeën en de duizend minaretten. Het is bijna ongelooflijk, zo
sta je op een natgeregend Schiphol druk een koffertje te vergeten en zo vraagt
de oude, kleine Hassan je in lstanboel of je een wens hebt. Ik heb er wel een
en dat is goed, zegt Hassan, want hij krijgt mensen, die hebben niet één wens
meer en dat maakt Hassan héél bedroefd. Buigend en glimlachend stopt hij
mijn rechterduim in het gat van de marmeren wenszuil, waarin heel zicht
baar tientallen duizenden anderen vóór mij hetzelfde ondergingen. Het ge
beurt onder de 65 meter hoge koepel van de immense moskee Aya Sophia
en het kost me, met Hassan meegerekend, precies vijf lira. Eén gulden vijf
tig en dan nog eens het zelfde bedrag om het gebouw binnen te komen. De
Turken hebben inmiddels ontdekt dat de toeristen het geld in hun laatje kun
nen brengen.
„Zag je lstanboel, zag je Turkjje al
eens", heeft de Turkse luchtvaartmaat
schappij Türk Hava Yollari me ge
vraagd. „Zo niet, vlieg dan een keer
met ons mee. We hebben een nieuwe
DC-9 en die brengt je in minder dan
vier uur naar lstanboel. Dat willen we
een beetje vieren".
Ik zag Turkije nog nooit en daarom
stapte ik in een vliegtuig vol Turkse ar
beiders, die de wasmachines en de ver
diende centjes uit Nederland naar huis
gingen brengen.
„Welcome to lstanboel", staat er in
grote verlichte letters op het vliegveld
en dat welkom werd de Orhans en Ach-
meds uit Nederland bereid door huilen
de, al veel te oud geworden jonge vrou
wen die onder hun trieste, zwarte om
slagdoeken hun baby's de borst gaven.
Maar ze glimlachten naar iedereen die
dat naar hen deed, met een mond vol
gouden tanden. Of een mond zonder
tanden.
Ik had mijn jas beter thuis kunnen la
ten, want samen met de Turken loop ik
's middags rond te stomen in 25 en 27
graden Celsius. lstanboel, de Turkse
plaats die met haar twee en een half
miljoen inwoners nog net aan Europa is
blijven plakken. lstanboel, de stad waar
Oost en West elkaar het eerst ontmoe
ten. Dat klopt nog steeds.
Het vrouwtje in het zwart, dat op
straat haar watermeloenen aan de man
tracht te brengen, doet dat onder de
etalage waarin dure pruiken en posti
ches op roze zijde zijn uitgestald. En
oh, die mannen. Je kunt ze als gids krij
gen, zo vaak je maar wilt. Ze bevelen
zichzelf uiterst beleefd aan, zoals de
snelle, besnorde heren die op Broadway
van lstanboel, de winkelstraat Istiklal,
op me af komen schieten. Het zijn een
paar van de vele duizenden Turken die
op het eerste gezicht ook maar zo'n
beetje lopen rond te kijken.
„You American", fluisteren ze vanon
der het borstelsnorretje, waarvan ik al
lang denk dat ze het rechtscheren met
een liniaal. „Geen American? Jammer,
toch dollars wisselen voor Turkse lira,
tegen een betere koers dan de bank
geeft?" Dankuwel, de grote Orhan Tü-
rel heeft me gezegd: Beter niet doen.
Orhan Türel, een van de mannen van
Türk Hava Yollari, de man die alles
weet, blijft mijn vaste gastheer en gids.
„Kijk", wijst hij, „een beatnikmeisje,
misschien wel een uit Holland". Zijn
hoofd draait bescheiden een kwart slag
in de richting van een soort Indianen
meisje in spijkerbroek, mager als een
De Blauwe Moskee: duizend en één nacht.
ADVERTENTIE
Uibelle
"Ned. octrooi aangevraagd.
0 Om een waterpijp te kunnen roken, hoef je eigenlijk niet meer te
doen dan met een mondstuk in je zak op stap te gaan. De waterpijp
kim je huren in ieder café en kleine jongens met potjes brandende houts
kool zorgen er tegen geringe vergoeding voor dat er rook uit de
stellage blijft komen.
aangereden. Hij moet alleen overeind
zien te krabbelen, er is niemand die
hem helpt.
„Merhaba", fluistert Muraffer en dat
is dan een goedendag midden op een
van de twee bruggen over de Gouden
Hoorn, het water dat het oudste stuk
van lstanboel scheidt van het grootste
en nieuwste deel. Muraffer heeft er vijf
jaar arbeid in Duitsland op zitten en hij
heeft er veel centjes verdiend, legt hij
uit. Vijf Mark in ieder uur, maar he
laas stierf Muraffers moeder en toen
was Muraffer zeer verdrietig. Hij kwam
terug en probeert nu hier de familie in
het leven te houden.
Valt dat niet tegen, na Duitsland,
vraag ik. Dat gaat wel, want de taxi is
zijn eigendom. Hij maakt het best. Dag,
Muraffer, het spijt me, maar tien lira
zijn er geen vijftien en we hadden die
tien tevoren afgesproken.
Hassan, in de Aya Sophia, spreekt
ook tevoren de prijs af. Hij is een klein
meneertje, dat ook al in Duitsland heeft
gewerkt. Het is eeh prachtige moskee,
maar waarom is de ruimte zo kaal, wil
ik van hem weten. „Straks", zegt Has
san, want ik glipte net tussen een paar
regels van zijn vaste Duitse les, die hij
voor de vaste prijs opdreunt voor wie
hem een kwartier vraagt. Als ik Has
sans verhaal zo hoor, krijg in visioenen
van zevenduizend keizers, die de vroe
gere Byzantijnse kerk heel vaak lieten
verwoesten en haar tenslotte, zoals kei
telefoonpaal, met een sjaal om de lange
blonde haren geknoopt alsof ze Winne-
tou speelt.
„Er zijn hier erg veel beatniks", ver
telt Orhan Türel. „Uit Zweden, uit Ne
derland, van overal. Wat ze hier doen?
Weet ik niet, maar dit is toch een ge
weldig mooie stad? Wel, de beatniks le
ven in heel goedkope hotelletjes. Nie
mand slaapt hier op straat. Hebt u dan
iemand hier op straat zien slapen? Nee,
toch?"
Ik heb er één gezien, maar dat was
tussen de komkommers en de water
meloenen, in een van de vele winkeltjes
op de stoep. „Wat wil je zien", vraagt
Orhan Türel, „de Aya Sophia?" Voordat
ik „ja" of „nee" kan zeggen, heeft hij
me in een van de bijna tienduizend
taxi's gestopt die hier in lstanboel vei
lig en niet zo heel erg veilig verkeer
bedrijven.
Het is Muraffer Ari die me in zijn
taxi gemaakte Amerikaanse slee naar
de moskee van alle geschiedenisboekjes
brengt. We rijden langs de ezeltjes en
mannen en vrouwen die hier alles in
grote manden op de rug vervoeren, op
een soort draagzadeltje dat je aantrekt
als een rugzak.
„Dat gaat toch niet", roep ik naar
Muraffer, want voordat we de Atatürk-
brug over gaan racet de slee van
Muraffer een straat af die zo steil is,
dat ik die weg voor geen goud op de
fiets zou afleggen. Op een haar na mis
sen we een oude man, die toch al op
straat ligt omdat hij op een zebra is
zer Justinianus, weer lieten opbouwen
en verfraaien. Met zo hier en daar een
klein dingetje uit Griekse tempels en
nog het een en ander dat tijdens de oor
logen werd buitgemaakt.
Tn Londen is het schoonmoeders-
vraagstuk weer eens aan de orde
gesteld. Een bruidegom zag enkele
uren voor de huwelijksvoltrekking van
de hele zaak af, omdat de moeder van
de bruid er op stond zijn getuige te
kiezen.
David Powis zei, vlak voordat hij in
een Anglicaanse kerk met Dorothy
Childs zou trouwen: „Ik weet, dat
schoonmoeders berucht zijn, maar het
gaat hier om een principe. Ik wilde een
vriend als getuige en wilde loten tussen
vier lui van mijn kantoor. Zij wilde
haar schoonzoon het laten doen".
David en Dorothy kregen een week
om er over na te denken. Intussen
schaarde een katholieke priester zich
aan David's kant. In het parochie-blad
van Southwell schreef de eerwaarde Jo
seph Jones: „De moeder moet wijken,
als iemand dat moet. De moeder moet
het zwijgen opgelegd worden, als ie
mand dat moet... Een verstandige moe
der erkent, dat een zoon voor alles ver
plichtingen aan zijn vrouw heeft".
„De moskee is zo kaal, omdat zij niet
meer wordt gebruikt en nu alleen mu
seum is", vertelt Hassan. Onder een
koepel die miljarden waard moet zijn
laat hij me zien hoe je in sommige
marmeren muren de groene duivels
kunt herkennen. „Een Franse toerist
zag in het marmer zelfs het profiel van
president De Gaulle", meldt Hassan
trots.
De Aya Sophia is en blijft een impo
sant stuk bouwwerk, met haar vier mi
naretten, die tussen de bomen oprijzen
als de meest slanke kaarsen die er ter
wereld te vinden zijn. Maar ik kies voor
de Blauwe Moskee, honderd stappen
verwijderd van zuster Aya Sophia.
De Blauwe Moskee heeft zes minaret
ten. Ik kom binnen via de zij-ingang,
waar talloze kraantjes en banken zijn,
om voeten, handen en hoofd te reinigen
voor men de moskee binnengaat.
„Kom terug om zes uur", fluistert de
jonge gids bij de hoofdingang, terwijl
hij voor zes bussen vol Duitse en Ameri
kaanse toeristen de schoenen inlevert
bij de man met de schoenenvakjes. Om
zes uur is er een gebedsdienst, een van
de vijf die er per dag worden gehouden.
Ik ben er en ik hoef mijn schoenen
niet in te leveren. Ik mag ze meenemen
als ik op blote voeten heel stil het ge
bedshuis inwandel, over bijna tweehon
derd gigantische oosterse tapijten. Ie
dere vrijdag knielen er zesduizend ge
lovigen op neer, met het hoofd naar het
oosten en de Iman, die zijn liederen
nog in het Arabisch zingt.
Buiten, op de smalle omloop van een
van de minaretten, staat nu'de Muezzin
en hij wacht tot hij van beneden het te
ken krijgt, dat het één minuut over zes
is. Mijn jonge gids brult zeventien let
tergrepen omhoog. Het is zover. De
geestelijke posteert zich voor de luid
spreker en begint de gezangen, die
in ieder geval in mijn oren zo klaag
lijk klinken.
„Wij doen het nog echt", zegt de Ach-
med bij de hoofdingang. „Er zijn mos
keeën, die sturen niemand meer naar
boven, die draaien de opwekking om te
komen bidden af via bandrecorders".
Even tevoren waren er in de hoeken
van deze prachtige moskee heel jonge
jongetjes, gebogen over een bankje
waarop de Koran lag.
Ze studeerden op de knieën, af en toe
wiebelden ze een beetje omdat de knie
tjes wel pijn moesten gaan doen, na 'n
paar uur. Ze droegen zwarte of witte
petjes op het hoofd en keken met
schalkse ogen even op als ik zo zacht
mogelijk aan hen voorbij ging.
Ik denk dat er nu zo'n tweehonderd
mannen geknield liggen onder de bran
dende vetpotjes, onder de beschilderde
koepel met omlopen, vanwaar een niet
te definiëren zacht gezang de moskee
indrijft, vervliegend als de rook van een
sigaret.
De Iman zingt, voor in de kerk en
h\j is de enige, die met de rug naar het
oosten zit. Hoog boven in de koepel
zingt een vogeltje met hem mee. Het is
duizend en een nacht.
ADVERTENTIE
Tip voor
handiger huishouden
(echte ruimtewoekeraars)
Zoveel droogproblemen, zoveel To
rnado droogrekken! Eenvoudig op
te zetten of op te hangen. Voor bal-
con, zolder, tuin of badkamer. In
talloze maten en uitvoeringen. Bij
voorbeeld: het Tomestic staand
droogrek, 26 meter drooglengte, plat
op te vouwen f 37,50. Tafelmodel
met los aanzetstuk, 18 meter droog
lengte f 24,75. Speciaal model voor
lavet of bad f 15,95. Hangende droog
rekken van f 4,- tot f 9,50.
Wilt u méér tips? Vraag uw winkelier om de
ultzoekfolder "Hartewensen"- Of schrijf aan
Tornado. Tomadohuls, afdeling IC. Dordrecht.
In de smalle straten op de heuvel van de Aya Sophia en de Blauwe
Moskee kan het nog, kinderen zonder jas op straat laten spelen,
's Middags is het in lstanboel zo'n 25 graden Celsius op dit moment.
OCHIPHOL „Ik heb de absolute overtuiging, dat het jet-tempo, het vlie-
gen in een straalvliegtuig geen enkele schadelijke invloed heeft op de
vrouwelijke lichaamsfuncties", zegtdr. Kornelis Vaandrager, hoofd van de me
dische dienst van de KLM en internationaal een bekend vliegmedisch expert.
„Wij worden er hier steeds weer mee geconfronteerd. Op de vraag of het vlie
gen in een jet-machine de menstruele cyclus stoort, bevallingen op kan wek
ken bij zwangere vrouwen of een schadelijke invloed heeft op de vruchtbaar
heid, zeg ik met klem neen".
„Toen de KLM in 1960 straalvliegtuigen ging gebruiken, hadden enkele ste
wardessen klachten, dat de menstruatie uitbleef. Dat duurde maar even; die
klachten bleven daarna vanzelf uit. Het bleek, dat men in het begin onwen
nig stond tegenover het vliegen met een DC-8. De stewardessen moesten daar
nog in groeien, er meer vertrouwd mee raken. De klachten bleken alleen te ma
ken te hebben met spanningen, voortkomend uit het gaan vliegen met een nieuw
type."
^yfeer hoofdpijn, hartklachten, storin
gen In de bloedsomloop; allemaal
fabeltjes", vindt dokter Vaandrager.
„Tijdens het spreekuur voor het vlie
gend personeel blijkt hier dagelijks, dat
er bij stewardessen op dat gebied niet
meer klachten voorkomen dan bij elke
groep in leeftijd vergelijkbare vrouwen.
Ik vind zelfs het zich vliegend ver
plaatsen,1, ook met snelle straalvliegtui
gen, de enige manier van vervoer, die
voor' hartpatiënten en patiënten met
aandoeningen van de bloedvaten toe
laatbaar en redelijk verantwoord is.
Geen enkele andere manier van ver
voer is immers zo makkelijk. Bukken
de en strekkende bewegingen kunnen
schadelijk zijn voor hartpatiënten. Bij
het reizen met auto of trein versleept
en vertilt men koffers. Wie vliegt hoeft
de bagage, zodra het huis verlaten ls,
echter niet meer aan te raken".
„Voor ieder mens, die aanleg heeft
voor hart- of vaatziekte, is vooral het
autorijden een aanval op de gezond
heid", zegt deze medicus. „Denk maar
eens aan de frustatie op de weg en de
bloeddrukverhogende werking daar
van".
„De stewardessen worden bij ons ge
keurd op algemene lichamelijke en
geestelijke gezondheid. Er zijn geen
speciale bepalingen voor hun keuring
sinds wij bij de KLM met straalvlieg
tuigen vliegen", zegt dr. Vaandrager.
„Wij hebben hier ook geen stringente
voorschriften voor lengte en gewicht,
zoals bij vele maatschappijen. Bij de
KLM wordt meer op een algemeen re
presentatief uiterlijk gelet".
„Sinds 1961 hebben wij hier de bepa
ling, dat een stewardes eenentwintig
jaar moet zijn en vijf jaar blijft vlie
gen. Deze bepaling heeft echter geen
medische achtergronden, maar staat al
leen in verband met de sociale wetge
ving in ons land. Wij houden er wel re
kening mee, dat dit soort werk op ho
gere leeftijd mentaal te zwaar kan wor
den. Het behoort immers tot het nor
male fysiologische gebeuren, dat de
flexibiliteit afneemt naarmate men ou
der wordt".
De extreme klimaatveranderingen en
de tegennatuurlijke dagtij dverschuivin-
gen zouden de Duitse stewardessen
ernstige lichamelijke stoornissen te
weegbrengen. Welke ervaringen heeft
men op dat gebied bij de KLM?
„Ik beweer niet, dat ik het beroep
van stewardess bij een volle kist geen
moeilijk beroep vind", zegt het hoofd
van de medische dienst op Schiphol.
„Wij geven onze stewardessen na een
vlucht dan ook ruimschoots de gelegen
heid weer op verhaal te komen. Ik
maak hier twee soorten reacties mee
op de klimaatveranderingen en de dag-
tijdverschuivingen. Sommige meisjes
hebben de rusttijd tussen de vluchten
helemaal nodig om bij te komen. Ande
re stewardessen rusten een of twee da
gen en beschouwen de rest als vakan
tie".
Japanse meisjes beter dan
Europese opgewassen tegen
het beroep van stewardess, sinds de
luchtvaartmaatschappijen snelle
straalvliegtuigen op hun lijndiensten
hebben ingeschakeld?
Bij de Lufthansa blijkt men te
zijn gealarmeerd, omdat gynaecolo
gen en vlieg-medische experts tot
de conclusie zijn gekomen, dat het
vliegen in jet-tempo de vrouwelijke
lichaamsfuncties in de war kan
brengen.
Een aantal Duitse stewardessen
zou aan ernstige lichamelijke stoor
nissen lijden door de grote klimaat
veranderingen en de dagtijdver-
schuivingen in hun werkkring.
Hoofdpijn, hartklachten en storin
gen in de bloedsomloop zouden bij
hen het gevolg zijn van het vliegen
in jet-tempo. Deze stoornissen zou
den op den duur zelfs onvruchtbaar
heid kunnen veroorzaken. Slaappil
len en opwekkende middelen zou
men gebruiken om in dit beroep op
de been te blijven.
Er gaan stemmen op, dat stewar
dessen grondiger dienen te worden
gekeurd om tevoren te bepalen, of
zij voor dit snelle vliegen wel de
juiste constitutie hebben.
De Lufthansa is meer Japanse
meisjes gaan werven voor het be
roep van stewardess, omdat deze
lichamelijk beter tegen de omstan
digheden «van het vliegen met straal
vliegtuigen zouden zijn opgewassen.
De Japanse jonge vrouwen zouden
klimaatvaster zijn en van de tijdver-
schuivingen minder last hebben.
Hoe zijn de ervaringen in ons land
op dit gebied? Doctor Kornelis Vaan
drager, hoofd van de medische
dienst van de KLM, geeft in neven
staand artikel zijn mening over de
ze beweringen.
„Ons werkschema is zo geregeld, dat
zij allemaal goed en lang kunnen sla
pen na een trip. Ik meen, dat zij dat
meestal doen zonder slaappillen. Het
slikken van pillen en andere opwekken
de middelen om de moeüijkheden het
hoofd te bieden, zoals men beweert dat
bij Duitse meisjes gebeurt, komt hier
beslist nier voor. Bij het medische toe
zicht zou men dat hier absoluut moeten
merken".
„Voor het cabine-personeel hebben
wij hier drie vaste regels", zegt dr.
Vaandrager. „Voor men in dienst komt
is er allereerst een grondige keuring.
Daarna gaat men voor een algemene
cheque-up elk jaar nog een keer door de
molen. Bovendien moet een stewardess
zich na elk ziektebeeld bij ons melden.
Onze medische dienst heeft hier op
Schiphol elke dag spreekuur voor het
vliegend personeel; het personeel dus
van cockpit en cabine. Wanneer een
stewardess ziek is, gaan wij haar ook
dikwijls thuis bezoeken. Niet om haar
te behandelen, maar om te zien of de
ziekte verband houdt met het vliegen
of met besmetting. In elk geval kan er
door de verplichting tot melding na elk
ziektegeval geen ziekte plaats gevonden
hebben, zonder dat onze medische
dienst daarvan op de hoogte is".
Hebben de Japanse meisjes voor het
vliegen in jet-tempo een betere consti
tutie dan Europese stewardessen? Ab
soluut niet", vindt dr. Vaandrager. „Ik
zie medisch niet in waarom Japanse
meisjes daar beter tegen zouden zijn
opgewassen. Mocht in de praktijk blij-
ADVERTENTIE
DDD
DDIS
HEDEMAN
ALMELO
ken, dat zij op het snelle vliegen beter
reageren, dan moet dat psychologische
achtergronden hebben. Misschien kla
gen die Japanse meisjes gewoon min
der!"
Op grond van zijn medische presta
ties werd dr. Vaandrager in Lissabon,
tijdens een congres waarvan hij net te
rug is gekomen, benoemd tot lid van de
internationale academie van lucht- en
ruimtevaartgeneeskunde. „Inderdaad
houden de experts zich diepgaand be
zig met de medische ontwikkelingen bij
de luchtvaart" zegt hij.
„De straalvliegperiode is al bijna
voorbij. Internationaal verdiepen wij
ons nu vooral in de medische controle
nodig voor het supersonisch vliegen.
Voor dat supersonisch vliegen zijn
voor stewardessen geen speciale medi
sche voorwaarden te verwachten. De
factoren worden bij dat nog sneller
vliegen immers juist gunstiger wat
dagtijdverschuivingen en klimaatver
anderingen aangaat. Als vliegend per
soneel keert men bij die supersonische
snelheden doorgaans op één dag weer
terug in eigen land. Men blijft dus op
een Hollands schema vliegen.
„Driehonderd en twintig stewardes
sen hebben wij tegenwoordig in dienst"
vertelt men bij het korps cabineperso
neel van de KLM, waar men ons over
de indeling van de werkschema's nader
inlicht. „Vooral op vriendelijkheid en
bereidheid tot helpen letten wij hier bij
het selecteren van de meisjes voor dit
beroep. We hanteren beslist geen „gla-
mour-mallen" zoals bij Amerikaanse
maatschappijen, om voor uiterlijk
schoon precies lengte en omvang te
meten."
„Na de opleiding worden de meisjes
voor de gewenning eerst op korte Euro
pese vluchten ingeschakeld. Geleidelijk
volgt een indeling op langere routes.
De werkschema's zijn zo samengesteld
dat onze stewardessen tussen de vluch
ten voldoende kunnen rusten. De cabi
ne-crew voor de Sidney-dienst Vliegt
bijvoorbeeld 's zaterdags als passagier
naar Athene. Als werkende bemanning
gaat men daarna 's zondags door naar
Karachi.
Op dinsdag naar Bangkok, op woens
dag naar Manilla, op donderdag naar
Sidney. Daar wordt dan een hele week
gewacht voor men weer werkend terug
vliegt In New York blijft het cabine
personeel vier en twintig uur over
staan."
„Onze ervaring is, dat de Nederland
se meisjes serieus zijn. Zij gaan wel
uit als zij ergens langer blijven, maar
beslist niet overdreven. De rustperiode
wordt door onze st< .aiJessen ook voor
rust gebruikt. Dat heeft zeker even
eens invloed op het uitblijven van
klachten."
