Duidelijke tendens naar meer sbotv
.Wim Kan aarzelt
Dit zeggen de
collega's:
Macabere juridische
strijd met nazi 's
Robert beloond
Advocaat brengt verslag uit
van werk in bezettingstijd
OPSTAND VAN ARBEIDERS MET TERREUR NEERGESLAGEN
Pootje baden
Enorm massaal
Milde spot
Uitbreiden
VIJFENTWINTIG
JAAR GELEDEN
Beetje moe
ingezien
Uet drama begon op donder
dagmiddag 29 april 1943,
's middags om twaalf uur. Op
de telexen van de Nederlandse
kranten verscheen een speciaal
bericht van generaal Christian
sen, de commandant van de
Duitse troepen in Nederland:
het voormalige Nederlandse of
ficieren- en onderofficierenkorps
zou in krijgsgevangenschap naar
Duitsland worden gedeporteerd.
De militairen moesten zich zelf
komen melden.
STARTMOTOR
POLITIEK CABARET LOOPT
OP ZIJN LAA TSTE BENEN
Het politiek-satirische cabaret is stervende. Het is een constatering met een
vraagteken, maar de ziekteverschijnselen maken de overlevingskansen
miniem. Jaap van der Merwe heeft zijn cabaret opgedoekt, voorlopig voor een
half jaar, zegt hij misschien wel langer. Sieto Hoving heeft dit seizoen een
paar maanden eerder afgesloten dan gebruikelijk. Lurelei heeft het afgelopen
seizoen met reprises gedraaid en zal komend seizoen overslaan. Frans en Fiet
Koster gaan hun cabaret komend seizoen verbouwen tot een gróte-zaalproduk-
tie. En Wim Kan? Ja, zelfs over het instituut van het abc-cabaret gaan de wild
ste geruchten. Het komende programma van Wim Kan (57) zou zijn laatste
Zijn.
WIM SONNEVELD
...neus voor veranderingen.
SIETO HOVING
...in volle overtuiging bezig...
PAUL VAN VLIET
...er is geen malaise...
FIET KOSTER
...ze raken overvoerd...
GERARD COX
...je moet het goed verkopen...
JAAP VAN DER MERWE
„.ik ben een beetje moe...
ERIC HERFST
...tijdig ingezien...
Over dit vraagteken discussiëren
wil Wim Kan liever niet. Er over na
denken wel. Tenslotte formuleert hij
deze aarzeling:
„Dank voor uw interesse in onze
zaak. Zoals u misschien weet hopen
wij op 1 juli a.s. met een geheel nieuw
cabaret te starten, waaraan ik op het
ogenblik zit te werken. Het zou wel
heel droevig zijn gesteld met de toe
komst van ons abc-cabaret dat op
15 augustus 32 jaar hoopt te bestaan
als het afhankelijk zou zijn van de
eb- en vloed bewegingen welke zolang
ik dit vak uitoefen, steeds merkbaar
waren in onze politieke zeeën".
„Nederland wordt op het ogenblik
verblijd of het gaat gebukt onder
een kabinet van vrijwel allemaal
„nanoni-mini", die dagelijks onbekender
lijken te worden. Indien u dus uitgaat
van de veronderstelling dat er momen
teel een verminderde belangstelling,
zou bestaan voor het politieke cabaret,
dan zou dat wel eens aan de bovenge
noemde toestand te wijten kunnen
zijn".
„Maar buiten de huidige eb-situatie
in de Nederlandse politieke zeeën,
waardoor zwemmen daarin misschien
wat moeilijk wordt, maar even pootje
baden toch aantrekkelijk blijft, zijn de
huizenhoge golven in ons leven van
vandaag zo inspirerend lach- en
weerzinwekkend tegelijk dat je hier
over een hele avond zou kunnen scha
teren of huilen. Om te trachten dit te
realiseren ben ik nu bijna dag en
nacht in de weer met de zwarte pen
en het witte papier".
„Of dat moeilijk is vraagt u. Ach,
de woorden liggen klaar, ik moet ze
alleen nog in de goede volgorde trach
ten te plaatsen. Of dat lukken zal, ik
weet het echt niet De koe eet gras
maar zal het eenmaal melk worden?"
„Een goed hedendaags cabaret zou
je op die ochtend van de première
moeten schrijven, 's middags repete
ren en 's avonds moeten opvoeren, als
er tenminste tussen 18 en 20 uur geen
wereldschokkende veranderingen be
kend worden gemaakt".
„Tenslotte de vraag of ik van plan
ben er na dit programma mee op te
houden. Tweeëndertig jaar lang heb ik
vijf minuten voor de première gedacht
„ja!" En vijf minuten daarna „neen"
Ik leef nu in de sfeer van vijf minuten
voor de première. Dit was standpunt,
Goedemorgen".
Tot zover Wim Kan. De impresario
van het abc-cabaret de heer W. van
Liempt, voegt daar dit aan toe: „De
situatie lijkt ongunstig, maar na dit
programma zijn we drie, vier jaar ver
der. Dan kan je nu toch niet al weten
dat je er dan mee ophoudt".
Maar ook hij constateert uit de ver
klaring van Wim Kan een verschuiving
van politiek naar amusementscabaret.
Een verschuiving die vrij algemeen is,
niet alleen uit commerciële noodzaak
maar ook omdat er na „Zo is het..."
mentaal veel is veranderd.
Wim Sonneveld „Ik heb altijd een
neus gehad voor wat afgelopen is"
zegt: „Het politieke cabaret is afgelo
pen. Er gebeuren teveel grote dingen
waar de mensen vooral door de te
levisie enorm massaal mee worden
geconfronteerd. Dan wil je als je uit
gaat niet nog eens met je neus op die
dingen worden gedrukt. Ik geloof wel
in cabaretjes, maar dan in amuse
mentsgelegenheden, zo er tussendoor".
Een paar jaar geleden heeft het he
kelcabaret een enorme bloei meege
maakt De sfeer van de rokerige kel
dertjes waar de exclusiviteit van de
kritiek werd bedreven, groeide snel
naar buiten. De protestsong, Hoepla,
de NVSH, een paar wonderlijke verkie
zingen met de daarop volgende politie
ke discussie, de (niet alleen commer
cieel) groeiende invloed van de jonge
ren; het zijn een paar van de onge
twijfeld vele verschijnselen die voor
het politieke cabaret ziektebeelden zijn.
En dan de televisie. Dit medium
komt bij alle cabaretiers die naar de
situatie van het cabaret zijn gevraagd
als argument steeds weer terug. In de
provincie heeft dit medium het caba
ret gestimuleerd, maar In de Randstad
juist niet. Het zijn fase-verschijnselen.
De provincie is altijd een slag achter
geweest.
„VTfONDERLIJK dat ik na zoveel jaren hun gezichten met vergeten kan.
Hun dodelijk bleke verstrakte gezichten, hun ogen waaruit de radeloze
angst of de doffe berusting sprak en soms de moed van de wanhoop. Marcus
Vleeschdrager. Zijn misdrijf was dat hij tomaten kocht toen fruit voor Joden
was verboden. De „groenen" hadden hem op heterdaad betrapt. Ik kreeg
Marcus Vleeschdrager vrij, maar later werd hij bij een razzia met zijn hele
gezin gegrepen en gedeporteerd naar de gaskamers van Polen.
indruk, dat ze zich bij het cabaret ge
noeg vermaken. Het publiek dat je
krijgt wordt daardoor selectiever, klei
ner ook".
„In de loop van dit seizoen is het
merkbaar geworden dat men minder
hard loopt voor satirisch cabaret. Ik
kan natuurlijk niet helemaal beoorde
len of kwaliteit of genre de oorzaak is.
Ik heb de afgelopen vier, vijf jaar tel
kens minstens één nieuw cabaret ge
maakt. Ik ben een beetje moe. Ik denk
dat ik een half jaar of nog langer er
van af zal zien om iets voor te berei
den".
Jaap van der Merwe is de enige die
de concurrentie van het gesubsidieer
de toneel noemt.
Het zegt daarover: „De keuze van
stukken is veel beter geworden. En
dan, als de mensen moeten kiezen tus
sen wat in een cabaret in vier minu
ten wordt afgedaan, terwijl dat in een
stuk een hele avond lang wordt uitge
diept, dan kiezen ze voor het laatste.
Daar kunnen ze meer van meenemen,
weet u wel".
Het hebben van een eigen theatertje
Jaap van der Merwe noemde het al
maakt voorzichtig in uitlatingen.
Sieto Hovings Tingel Tangel is niette
min een veel gevraagd theatertje. De
man die politiek cabaret in het klein
tien jaar geleden in Nederland introdu
ceerde, is er zelf in maart mee opge
houden. Hij zit nu op zijn Friese boer
derij aan een nieuw programma te
werken. Bij hem wordt het teruglopen
van de publieke belangstelling meer ge
zien als een artistieke moeilijkheid dan
als een crisis bij zijn publiek. Hij is
overigens niet bereid dat toe te geven:
„Ik ben in volle overtuiging bezig
aan het volgende programma „Ik heb
u lief m'n Nederland". Wij hebben een
cabaret dat op de maatschappij is ge
richt. Ik vind juist dat het publiek
enorm is vooruitgegaan. Door de tv
worden ze overal met hun neus boven
op gedrukt. Daardoor is het werkter
rein eerder vergroot dan verkleind".
Mr. Paul van Vliet heeft met zijn
cabaret Pepijn daarvan ruimschoots
geprofiteerd. Naast vier maanden Den
Haag, heeft hij nu drie succesvolle
maanden in de provincie achter de
rug.
Hij zegt: „Wij zijn overigens niet zo
erg politiek. Ik geloof trouwens wel dat
de mensen iets meer uit zijn op amu
sement en minder problemen. Milde
spot, dat is geen vitriool in open won
den. Er is volgens mij geen malaise;
bij wie dat wel gebeurt gaat het om
persoonlijke of artistieke kwesties".
Een veel scherper geluid komt van
Jaap van der Merwe, „maar ik heb
ook geen theater om m'n nek hangen;
ik ben niet verplicht om het volgend
seizoen te vullen".
Over het politieke cabaret: „Ik heb
het gevoel dat het publiek uit elkaar
drijft naar pmusementspubliek en naar
de groep die echt wat wil horen. Van
de amusementsbezoekers heb ik niet de
Eigenaar van een ander theatertje
is Eric Herfst. Hij heeft tijdig ingezien
dat de enige mogelijkheid om het pu
bliek te houden de verandering is. De
musical De Stunt is zo'n verandering,
een reprise van oude successen
„Oud zeer" is dat ook. Evenals een
nieuw gezelschapje komend seizoen in
het Lurelei theatertje: Adèle Bloemen-
daal, Frans Halsema en Gerard Cox.
De twee laatsten hebben voor hun ko
mend programma „Met blijdschap ge
ven wij kennis" de NV Spot opgericht
om het economisch risico te dekken.
Gerard Cox: „Dat is overigens een
normale zaak geworden hoor. Lurelei
heeft dat ook gedaan. De Stunt ook; het
is in de praktijk het handigste".
De NV Spot is een begin in een on
zekere situatie. Gerard Cox: „Voor mij
is het uitgesloten cabaret te brengen
zoals nu wel gebeurt: zichzelf zitten
kietelen en glimlachend de zaal verla
ten. Iedereen denkt dat men ongestraft
naar cabaret kan gaan. Misschien is
wel allemaal te veel grote-zaalwerk ge
worden, waardoor het moeilijk is een
geëngageerde voorstelling te geven".
„Je moet het goed verkopen, daar ben
ik helemaal niet tegen. Maar de nadruk
op amusement betekent niet dat je niet
ongevaarlijk kunt zijn. Je moet het te
genwoordig verpakken in de kolderieke
sfeer. De mensen aan het lachen ma
ken hoort er wel degelijk bij".
Het is een feit waarmee bijvoorbeeld
ook Frans en Fiet Koster het komend
seizoen uitgebreid rekening gaan hou
den. Een paar jaar geleden al hebben
ze hun Haarlemse zaaltje aan de kant
gedaan. Nu gaan ze hun gezelschap
uitbreiden met vijf man om als grote-
zaalproduktie door het land te trek
ken.
Fiet Koster: „De mensen gaan graag
uit, om iets plezierigs te horen.
Het cabaret dat wij doen valt geluk
kig in die omschakeling, het licht sati
rische valt in de smaak. Het echte po
litieke cabaret hebben wij nooit ge
daan. Ik dacht ook niet dat dit zo ont
zettend grote mogelijkheden heeft. Het
lijkt wel of politiek in cabaret een
soort anti-reclame is geworden. Ik denk
dat de tv daar schuld aan heeft. De
mensen weten het langzamerhand wel,
ze raken overvoerd".
De meningen zijn, naar goed Hol
lands gebruik, verdeeld. Niettemin is
de tendens duidelijk: van politiek ca
baret naar cabaretshow. Het is een ont
wikkeling die het doel van het satirisch
WIM KAN
...ik weet het niet...
cabaret de geestelijke mobilisatie
van de massa tegelijk opvolgt en
doorkruist. Geen bittere tranen, geen
vreugdegehuil gewoon iets om reke
ning mee te houden.
Dit is een van de vele trieste ge
schiedenissen, die mr. Benno Stokvis
heeft vastgelegd in zijn boek Advo
caat in Bezettingstijd", dat binnenkort
bij Polak en Van Gennep zal verschij
nen. Het is het relaas van een nu on
wezenlijk lijkende juridische strijd met
de Duitsers over het steriliseren van
gemengd-gehuwde joden en het arise-
ren van joodse Nederlanders.
Het was een strijd tussen voortleven
zonder ster of., een vrijwel zekere dood
in een Duits concentratiekamp. De ge
vechten die Benno Stokvis en ongeveer
25 collega's voerden tegen een wrede,
onberekenbare vijand, hadden lang niet
altijd succes. Er werd gewerkt met
valse of vervalste documenten.
Met kunst- en vliegwerk slaagde hij
erin vele tientallen mensen uit de han
den van de Duitsers te halen. Hij moest
daartoe contact onderhouden met Ger-
trud Slottke, Lages, Calmeyer en an
dere gevreesde machthebbers van die
tijd. Merkwaardig vooral waren de
veelvuldige contacten met Calmeyer,
die wel wilde meewerken, maar zelf
gevangen zat in het systeem.
„Hij bevond zich in een situatie,
waarin hij faalde als mens, wanneer
hij zijn plicht deed als ambtenaar, en
faalde als ambtenaar wanneer hij naar
zijn mensenplicht handelde. Hij eiste
dat men hem deskundig bedroog".
Dat gebeurde onder meer met steriel-
verklaringen van gemengd gehuwde jo
den, die met zo'n verklaring niet wer
den gedeporteerd. Mensen als professor
Roegholt en professor Van Boudewijk
Bastiaanse tekenden honderden sterili-
teitsverklaringen, terwijl er in het ge
heel geen operatie was verricht
Bij het „ariseren" ging het erom wij
ziging van de registratie als Jood te
krijgen. Vakkundig vervalste afstam
mingsbewijzen moesten er aan te pas
komen om bij het zogenaamde „Cal-
meyeren" een kans te maken.
Benno Stokvis doet nauwgezet en
zakelijk verslag van de macabere juri
dische gevechten met de vijand. Juist
daardoor komt het waanzinnige van
het verderfelijke systeem zo goed tot
uiting.
Het is van groot belang dat ook dit
facet van de oorlog door een bij uit
stek deskundige in boekvorm werd vast
gelegd.
Robert Schippers uit Vlaardingen
leest de inscriptie graag met
commissaris dr. C. N. Peijster mee:
„Aan Robert Schippers voor zijn be
toonde activiteit en oplettendheid."
De achtjarige Robert wist donder
dag te voorkomen dat zijn vriendin
netje Marjoleintje van der Jagt zou
worden aangerand. De pohtie had
hem en zijn moeder gisteren naar het
hoofdbureau laten komen om hem
voor zijn oplettendheid te belonen. x
De plaquette met inscriptie, maar
vooral ook de elektrische trein vielen
in de smaak bij Robert, die door de
commissaris ten voorbeeld werd ge
steld aan alle kinderen.
Stakers waren machteloos
■mmsmm.
De vaderlanders waren na drie jaren
bezetting heel wat gewend van de Duit
sers, maar dit leek te onwaarschijnlijk:
door een bericht van enkele regels
dachten de Duitsers driehonderdduizend
mannen in gevangenschap te kunnen
brengen. Zonder enige organisatie of
voorbereiding kwam er in enkele uren
een geest van actief verzet over Ne
derland. Men greep naar het enige wa
pen dat een onderworpen volk rest:
men ging staken.
De staking was een wonderlijke ge
beurtenis. De arbeiders van de Stork-
fabrieken in Hengelo, die tijdens de
middagpauze het bericht vernamen, wa
ren zich geen van allen bewust dat zij
de startmotor zouden worden van een
gigantische verzetsactie. Overdonderd
door de Duitse terreurmaatregel keer
den zij na de pauze terug in de fa
briekshallen en zij bleven over de maat
regel napraten, ook toen de sirene de
hervatting van het werk aankondigde.
In een van de hallen riep toen een
man: „Jongens, dat nemen we niet, la
ten we gaan staken".
Een zucht van verlichting ging door
de hal en van daar naar alle afdelin
gen van het bedrijf: „Dat was het!"
Binnen het kwartier dromden duizenden
arbeiders naar buiten en niemand
zelfs de leiding niet zei hun dat zij
beter weer aan het werk konden gaan.
Een half uur na het beëindigen van
de middagpauze wisten alle grote indus
trieën in Hengelo: „Stork is plat".
Toen waren er ook al telefoontjes naar
Enschede en Oldenzaal gegaan: „Hen
gelo staakt, staak mee!"
De Duitse bezetters werden door de
staking volkomen overrompeld; zij had
den gedacht dat zij na drie jaren de
Nederlanders tot slaven hadden ge
maakt. Toen Himmler zijn plan om de
Nederlanders naar Duitsland te depor
teren aan Hitler had voorgelegd, was
er zelfs niet over de mogelijkheid van
een Nederlands verzet gesproken. Voor
dat de maatregel werd gepubliceerd,
was rijkscommissaris Seys Inquartvoor
een korte vakantie naar Duitsland ver
trokken en politiechef Rauter, die bij
afwezigheid van Seys Inquart de hoog
ste bezettingsautoriteit in Nederland
was, kreeg bij het horen van de sta-
kingsberichten een zenuwaanval.
Direct nadat in Oost-Nederland stakingen waren uitgebroken kwam het tot
paniek onder de bezetters. In Amsterdam, waar de staking geen weerklank
vond, raakte een Duitse militair zo overstuur, dat hij een handgranaat tussen de
mensen smeet. Deze unieke foto laat zien hoe in de middag van 29 april 1943 de
mensen in Amsterdam wegvluchtten, nadat de granaat was ontploft.
Het brein van Rauter wist maar één
antwoord te vinden: „Terreur, dood
vonnissen aan de lopende band, execu
ties op de hoeken van de straten".
Voor deze terreur had Rauter politie-
standrecht nodig, want orde moet er
zijn, ook als men met mitrailleurs op
weerloze mensen wil gaan schieten. In
grote opwinding ging Rauter telefoon
gesprekken met Duitsland voeren. Op-
perbeul Himmler kreeg het benauwd
in Berlijn!
Als de Nederlandse staking oversloeg
naar België en Frankrijk, zou dat En
geland en Amerika kunnen verleiden
tot het vormen van het door de Duit
sers zo gevreesde „Tweede Front".
Rauter ging aan de slag, maar er
waren met deze formaliteiten enkele
kostbare uren voor de Duitsers verlo
ren gegaan: in alle windstreken van
Nederland waren fabrieken en bedrij
ven leeggestroomd en in de noordelij
ke provincies vonden de boeren de
maat ook vol.
Het klinkt nu, 25 jaar later, mis
schien wat kinderlijk, maar in die eer
ste uren leek het er op dat de staking
succes zou hebben. Het was toen hele
maal niet zo onwaarschijnlijk dat de
geallieerden een algemene chaos in Ne
derland zouden benutten voor het vor
men van het Tweede Front
Het was een griezelige gok die door
de dood kon worden gewonnen en in de
eerste uren stonden vooral de leiders
van de Nederlandse fabrieken en be
drijven voor huiveringwekkende beslis
singen. Onmiddellijk na het afkondigen
van het politiestandrecht rolden Duitse
patrouilles de directiekantoren binnen
en zij eisten lijsten van de stakende
personeelsleden.
De meeste directies en bedrijfsleiders
gedroegen zich moedig en loyaal, zelfs
toen bekend werd dat de eerste doden
al waren gevallen. De arbeiders be
heersten inmiddels gedurende enkele
uren de straat. Omdat samenscholingen
met vijf man of meer werd verboden
en omdat de Duitse patrouilles in het
wilde weg door de straten begonnen te
schieten, verdwenen de meeste stakers
in hun huizien. Daar kwamen ze alleen
met hun angsten en hun twijfels: „Als
de spoorwegen en de ambtenaren niet
meestaken, is het een verloren zaak",
zeiden ze tegen hun vrouw.
In Den Haag gingen de meeste amb
tenaren stipt aan hun werk en ook de
spoorwegen waren uiterst voorzichtig.
Een spoorwegtelefoniste in Utrecht
poogde de staking te forgeren door te
lefonisch gefingeerde stakingsbevelen
door te geven. Het meisje werd uitge
leverd aan de Duitse politie en de spoor
wegdirectie kondigde af, dat de trei
nen zouden blijven rijden.
De laatste hoop van de stakers richt
te zich op Londen, 's Avonds om acht
uur kroop men achter zijn radiotoestel:
Radio-Oranje hield ter gelegenheid van
de verjaardag van prinses Juliana een
soort nationaal programma en de sta
kers konden luisteren naar de stemme
tjes van prinses Beatrix en prinses Ire
ne.
Vrij laat kreeg de regering in Lon
den het bericht van de stakingen door.
Men vroeg aan Churchill of er een mo
gelijkheid bestond dat op zeer korte
termijn een Tweede Front in Nederland
zou worden gevormd. Churchil zei dat
het onmogelijk was, waarop de Neder
landse regering besloot de hele staking
te negeren.
Enkele dagen later, toen er al ruim
honderd Nederlanders op straat waren
neergeknald en toen duizenden Neder
landers onderweg waren naar Duitse
vernietigingskampen, kwam minister
president Gerbrandy met een officiële
regeringsverklaring voor Radio-Oranje.
Wie deze verklaring 25 jaar na dato
nogmaals herleest, ontdekt hoeveel er
in de afgelopen kwart eeuw is veran
derd. Vanuit het veilige Londen com
mandeerde Gerbrandy de met de dood
bedreigde Nederlanders wat zij al dan
niet hadden te doen. De staking noem
de hij niet eens, hij gaf alleen maar
vage aanwijzingen, die arrogant en be
lachelijk waren voor iemand die een
poging had gedaan zich een beel te vor
men van de werkelijke toestand in 't
bezette Nederland.
De openlijke Duitse terreur onder 't
mom van politiestandrecht duurde vijf
tien dagen. Drie dagen na het uitbre
ken van de stakingen was het al dui
delijk dat de stakers machteloos wa
ren. Maandag 3 mei gingen vele arbei
ders moedeloos weer aan het werk.
Soms bleek toen dat een dozijn colle
ga's was neergeschoten, soms was de
directeur, de bedrijfsleider of een ander
staflid vermoord. Soms ook hadden de
Duitsers alleen maar gedreigd met het
neerschieten van gevangengenomen sta-
ers of directieleden.
Op het platteland van Groningen en
Friesland werd de staking het langst
volgehouden. In Makkum schoten .de
Duitsers achttien mensen op straat
dood, onder wie een jongen van dertien
jaar. Om de taaie tegenstand van de
noordelingen te breken, vergrepen de
Duitsers zich soms aan mensen die in
hun kleine gemeenschap toonaangevend
waren.
In honderden Nederlandse gezinnen,
die zich tot dan toe vrij veilig hadden
gewaand, was rouw gekomen. In heel
Nederland kwam een groeiend begrip
dat men in deze waanzinnige strijd
geen buitenstaander mocht blijven.
In mei 1943 kreeg het Nederlandse
verzet zijn grote impuls. Toen de Duit
sers de Joden overvielen, was men
geestelijk en organisatorisch niet rijp
geweest. In mei 1943 werd begonnen
aan de opbouw van een gigantische on
derduikorganisatie. Die draaide weldra
op volle toeren, want de Duitsers ble
ven toeslaan: na het leger, werden 3600
studenten gedeporteerd en op 7 mei
moesten alle mannen tussen de acht
tien en 35 jaar zich melden voor „ar
beidsinzet in Duitsland".
Rauter wist van geen ophouden: op
13 mei 1943 beval hij, dat alle Neder
landers hun radiotoestel moesten inle
veren. Dertien dagen later dreunden de
laarzen van Aus der Fünten en andere
bloedhonden door het Amsterdamse get
to en dertienduizend Joden werden ia
veewagens rechtstreeks naar de gaska*
mers gedeporteerd.
