DEZE WEEK: nader beschouwd DE AR TS EN DE KUNST In 1971 nog weinig nieuws Bij vreugde èn bij verdriet Sint Aantjes Fenomenale ontwikkeling in medische „kunstsector" He RUSSISCHE VERVOLMAKING VAN HET KUNSTHART DOET HARTTRANSPLANTATIE VEROUDERD SCHIJNEN De kunstnier Het kunsthart M. B. BLOCH door kolonel-arts Toen omstreeks anderhalf jaar geleden het huidige kabinet-De Jong moeizaam in elkaar werd getimmerd na de nacht van Schmelzer en de daarop gevolgde inte rim-periode Zijlstra, toen hebben velen gedacht: „Dit is de laatste keer geweest! Het kan niet anders of van nu af wordt alles vernieuwd: de kieswet, de politieke partijen, de wijze waarop een kabinet wordt samengesteld - al die spelregels van ons politieke bestel gaan op de hel ling. In 1971 zal het allemaal anders zijn!" Nu weten we dan wat er in 1971 alle maal anders zal zijn: op een paar onder geschikte punten na zal er in 1971 nog niéts veranderd zijn. Inderdaad, de op komstplicht zal dan waarschijnlijk zijn afgeschaft, de voorkeursstemmen zullen wat meer waarde krijgen en er zullen in plaats van 25 dan 100 handtekeningen no dig zijn om een kandidatenlijst te kun nen indienen allemaal verstandige maatregelen. Want opkomstplicht is een wassen neus als er in een volk geen werkelijke politieke interesse bestaat. En een partij die nog geen 100 handtekenin gen bij elkaar kan brengen doet. er tch verstandig aan van iedere poging af te zien. Slechts een van de voorgestelde wijzi gingen lijkt wat meer inhoud te hebben: de afschaffing van het verbod om binnen de kieskringen kandidatenlijsten met el- kaar te verbinden. Wat dus zeggen wil dat het mogelijk is in een bepaalde kies kring een soort coalitie tot stand te bren gen en dat lijkt al een beetje op de door sommigen zo gewenste concentratie van groeperingen, een beetje vernieuwing dus. Jammer is dat de Kiesraad ook op deze vernieuwingsvreugde al weer een domper heeft gezet: men heeft namelijk uitgerekend dat het effect nagenoeg nihil is. Nu kan men het noch 't kabinet De Jong noch minister Beernink persoonlijk euvel duiden dat er niet meer uit de bus geko men is. De staatscommissie Cals-Donner die het wonder van de vernieuwing moet uitbroeden, is namelijk nog niet verder gekomen. En ook deze commissie op haar beurt mag men dat niet kwalijk ne men, want de materie is niet zo eenvou dig als sommigen het in de roes van 66/ 67 voorstelden, én de politieke partijen zijn nog op geen stukken na aan ver nieuwingsmaatregelen toe. Wat toch nood zakelijk is wil er voor de staatscommis sie een klimaat ontstaan waarin werke lijke plannen tot stand kunnen komen. Is het erg dat het allemaal zo loopt? Is het jammer dat er van die vernieu wing tot dusverre niet meer is terecht gekomen? Natuurlijk is dat jammer - maar het bewijst tevens dat het oude stelsel toch nog niet zo vermolmd was als sommigen het lieten voorkomen. Met hoeveel vreugde men ook kennis heeft genomen van de (zij het helaas mislukte en dus voor de ouders triest geëindigde) poging van een team van Nederlandse artsen om door transplantatie van een lever het leven van een kind te redden - vreugde om dat de medische wetenschap de laatste jaren met sprongen vooruit blijkt te zijn gegaan en een beetje nationale trots ook omdat een Nederlands team zo'n vooraan staande plaats blijkt in te nemen in de ze vooruitgang - toch is er reden hier bij enkele kanttekeningen te maken en dan speciaal over de voorlichting. En dan ook niet over dit speciale geval, want daarvoor kan men weinig anders dan lof hebben. Wél over de medische voorlichting in het algemeen en over de daaruit voortvloeiende consequenties. Nieuws over belangrijke vorderingen in de medische wetenschap vereist zorgvul dige behandeling. Voor alles dient te wor den voorkomen dat voortijdig te hoge verwachtingen worden gewekt. Dat is in de eerste plaats'' in het belang van de vele lijders aan thans nog ongeneeslijk geachte zieken en hun naasten. Het is tevens een gemeenschapsbelang én een belang dat men in de medische wereld steeds voor ogen houdt. Hoe wordt dat belang het best ge diend? Zeker niet door pogingen, de sa menleving onkundig te laten van mis lukkingen van moderne chirurgische in grepen die nu al meer dan een jaar de begrijpelijke belangstelling van miljoenen mensen hebben, zoals levertransplanta ties. Geruime tijd geleden is de eerste levertransplantatie in ons land na het En tenslotte was het dan deze week ook nog de week van Sinterklaas. Op de dag dat de goedheiligman zijn verjaar dag vierde moest in Den Haag de vaste commissie voor Suriname en de Neder landse Antillen uit de Tweede Kamer vergaderen. Het was voor mr. W. Aan tjes, de anti-revolutionaire voorzitter van de commissie reden om aan alle leden en plaatsvervangende leden deze brief te •turen: „Graag wil ik langs de weg van dit schrijven, U allen met nadruk er op wijzen, dat de commissie reeds eerder heeft uitgesproken, dat om uiterlijk half drie de behan deling moet worden afgesloten. Van half elf tot half drie is drie uur, te verminderen met een lunchpauze van korte duur en enige onvermijdelijke „fric tie"-verliezen. U zult dus met zorg uw onderwerpen moeten kiezen, want er resteren in totaal slechts tweehonderd minuten. Gedraag u dus als geoefenden en niet als rekruten. Reken de ene helft voor de Kamer in eerste termijn, dan kan de andere helft voor minis ter, re- en dupliek zijn. Beperk u tezamen, als u dat kunt, tot gemiddeld vijf minuten per agen dapunt; alleen zo komt de hele agenda op tijd tot een eind en blijft uw prestige ongeschokt overeind. Nu komt het punt met de meeste reacties, namelijk de verdeling over de di verse fracties. 100 minuten voor de gehele eerste termijn der vergadering levert voor de fracties op bij benade ring KVP en PvdA kunnen een kwar tier elk praten. VVD, ARP en CHU moeten het bij 10 minuten elk laten 7 d 8 minuten voor de BP (tezamen alle drie groepen) Eenzelfde tijd voor de Van Mierlo'se troepen. De vijf anderen zullen het elk met 5 minuten moeten doen. Ken Uw tijd" is derhalve nu de eerste regel van fatsoen. Dit wil ik niet alleen tot de leden duidelijk zeggen, maar ook aan de bewindsman heel voorzichtig voorleggen. Vandaag is ieder van ons gediend ■met een blanke consciëntie we verdienen allemaal liever de absuluut dan de penitentie. Houd u dus aan de tijd, u in rede lijkheid toegemeten, dan verdient u vandaag zo'n kraak helder geweten, •en geweten, zó wit, het kan niet wit ter! Vol verwachting ben ik vandaag uw voorzitter mislukken ervan buiten de openbaarheid gehouden. Dit feit is pas bekend gewor den na de levertransplantatie die in Arn hem is verricht. Het voorlichtingsbeleid dat bij het achterhouden van dat nieuws bepalend is geweest, achten wij onjuist. Het menselijke leed in de betrokken fa milie is door dat beleid hoegenaamd niet verkleind. Omgekeerd zou dat verdriet niet groter zijn geworden indien de mis lukking wél in dp openbaarheid was ge komen. In dat laatste geval zou het pu bliek eerder dan thans het besef zijn bijgebracht, dat de kans op redding van ongeneeslijk zieke leverlijders kan wor den vergroot indien spoedig veel meer menselijke levers voor transplantatie be schikbaar komen. Over het geringe aantal donors voor le vertransplantaties, dat in .ons land be schikbaar is en de gevolgen daarvan, zei dr. M. N. van der Heyde onlangs in een rede in Groningen dat er voorlopig heel weinig van die ingrepen in ons land zou den kunnen worden verricht. Hij ver volgde: „..en ik vrees dat er weinig hoop is dat er dit laatste op korte ter mijn verandering komt, omdat wij onaf hankelijk blijven van het geringe aanbod van donors." Het is ons bekend dat er een streven naar meer openheid in de medische be richtgeving aan de samenleving is in de Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot Bevordering der Geneeskunst. De voortvarendheid die daarbij aan de dag wordt gelegd, lijkt ons niet overdreven groot. Dat is, in weerwil van de ruime mate van mededeelzaamheid in Arn hem na het uitlekken aldaar, dunkt ons gisteren wéér gebleken. De organisatie van de Nederlandse ge neeskundigen behoort met het modernise ren van een algemeen voorlichtingsbeleid in dezen niet te wachten tot het ieden- congres van het volgende jaar. Goede en degelijke voorbereiding van de samenle ving op medisch nieuws dat emoties los maakt, is nu nodig. Daarmee is het be lang van de gehele samenleving gediend. Ër schuilen onder de artsen kunstenaars het is bekend. Hans Henkemans is arts, zij het in zijn carrière componist en pia nist en de auteur Vestdijk begon zijn loopbaan als student in de geneeskunde. En als goed staats manschap en diplomatie ook een kunst is: de grote Franse staats man Clemenceau was van oor sprong arts en de Amerikaanse arts Baruch volgde zijn voetspo ren want hij was (voor de oor log geruime tyd ambassadeur in Den Haag voor de Verenigde Sta ten. Over deze vormen van kunst gaat het niet in het artikel dat onze medische medewerker op ons verzoek schreef als de arts het beroepshalve over kunst heeft dan gaat het over de ver vangende lichaamsdelen en lede maten waarmee hij tegenwoordig de patiënt al dan niet blijvend en al dan niet functioneel kap helpen beter met zijn ziekte of invaliditeit te kunnen leven. Welk een hoge vlucht deze vorm van kunst de laatste jaren heeft geno men is ook deze week weer. be wezen met de levertransplantatie In het gemeentelijk ziekenhuis te Arnhem. Van tevoren enkele verduide lijkingen waarin dan tevens een stukje historie verweven is. Al lereerst de vraag wat de arts be doelt als hij het heeft over „func tioneel". Dit: een kunstbeen ver vangt een been dat verloren ging niet slechts in de verhulling van de misvorming, maar de pa tiënt kan er ook op lopen. Een kunstoog daarentegen verhult wel maar geeft de patiënt niet 't ver loren zicht terug. Het kunstbeen is functioneel dat is duidelijk. Of het kunstoog toch ook in zeke re mate functioneel is, daarover straks. Een tweede punt: de kunst van het fabriceren van (kunstlede maten is niet nieuw. Het kunst been in de vorm van een stok. van onderen bekleed met leer of stof die bij slijtage kan worden vervangen zodat de stok zelf dus niet slijt, en van boven afgewerkt met een soort trechter waarin de dijstomp past, moet al honderden jaren oud zijn hoe oud hebben we overigens nergens vermeld kunnen vinden. Derde punt is dat sedert de eerste en nog meer sedert de tweede wereldoorlog een enorme ontwikkeling in deze vorm van kunst op gang is gekomen. Welke kunstlichaamsdelen zijn er eigen lijk verkrijgbaar? Vrij zeker moet de pruik al van 't begin der vroe ge middeleeuwen in zwang als ver fraaiing, als eerste worden ge noemd. Van het oorspronkelijke doel week men later af toen men de pruik ging benutten om hin derlijke kaalheid te bedekken. Een nog verdere ontwikkeling in het gebruik van haarstukjes of hoe men ze verder ook moge noemen) kwam enige jaren gele den in het middelpunt der belan- stelling te staan, toen ze aan bra ve maar weinig behaarde borsten werden aangeboden met de be doeling deze jonge mannen een wat meer mannelijk uiterlijk te verschaffen. Hier zien we dus hoe we er ook over mogen denken de „pruik" als vervanging van een typisch mannelijk kenmerk. Zelfs moet zich afvragen of deze haarstukjes in feite niet toch functioneel werken: ze nemen ongetwijfeld een deel van het ge brek aan zelfvertrouwen weg, dat de kopers van deze „vach ten" tot de aanschaffing inspi reert. Hetzelfde geldt voor het kunst- oog. Het heeft in de eerste plaats een verhullende taak we zei den het hierboven want de misvorming die het gemis van een oog steeds veroorzaakt, wordt sterk verhinderd. Maar ook wordt met dit cosmetisch/ esthetisch effect zonder twijfel het zelfvertrouwen van de patiënt versterkt. Niet iedereen im mers is genegen genoegen te nemen met het „merkteken van Dayan" en met het kunstoog ge tooid heeft de patiënt zijn „eigen gezicht" weer. In deze zin kan men in dit geval dus ook van „functioneel" spreken we wil len hieronder deze term toch lie ver reserveren voor het kunst- produkt dat in staat is de oor spronkelijke functie te vervullen. Nog een voorbeeld waar het gebruik van andere middelen een psych(olog)isch effect heeft: een aantal vrouwen lijdt dusdanig onder het verslappen van het weefsel bij het ouder worden, dat zij door operatie (platische chi rurgie) dan wel door inspuiting va bepaalde stoffen als parafi- ne trachten hun figuur van jonge vrouw terug te krijgen. Tussen haakjes: er zijn op dit gebied ook pillen verkrijgbaar en ze worden, gezien de vele advertenties, ken nelijk grif verkocht. Maar ze zijn dikwijls waardeloos en dikwijls ook niet zonder gevaar! Ook het ontbreken van de neus leidt tot ernstige misvorming van het gelaat. Lange tijd nam men ook hier zijn toevlucht tot een prothese, onderhuids uit de aard der zaak, maar de plasti sche chirurgie nam deze taak over en „bouwt" nu met eigen weefsel een nieuwe neus op! Maar nogmaals: dit alles gaat over niet-functionele vervangin gen. Dikwijls heel kunstig maar toch niet de kunst waarover wij dokter Bloch vroegen een artikel te schrijven. Die kunstledematen en -organen namelijk waarmee men een ernstig invalide tracht te helpen en een dodelijk zieke traoht het leven te redden. [et moet in het begin van de twintiger jaren zijn geweest, dat ik een man ontmoette, wiens beide benen onder de knie waren geampu teerd. Toch liep hij, zij het vrij moeilijk. Maar ik heb hem ook in het zwembad gezien, voortkruipend op zijn knieën. Als ik aan hem denk zie ik ook weer die jongen terug uit de jaren na de Tweede Wereldoor log. Een knaap van een jaar of 20, slachtoffer van het toen noodza kelijke mijnenruimen. Hij verspeelde er beide benen mee maar en kele jaren later kon hij weer (min of meer) meekomen op het voetbal veld en ook nam hij weer deel aan dansavondjes. Twee mannen van twee verschillende generaties zij demonstreren beter dan wat ook de ontwikkeling die in deze „kunstsector" na de Tweede Wereldoorlog heeft plaatsgevonden, een ontwikkeling die men alleen maar met „feno menaal" kan kenschetsen. De moderne ontwikkeling onderscheidt voet, onderbeen, been tot boven de knie en het gehele been. Ingenieus uitgekiende scharnie ren we zouden bijna zeggen: „hang- en sluitwerk" brengen een bijna normale gang tot stand, waarbij overigens wel moet worden aangetekend, dat niet alleen de vol maaktheid der prothesen hier essentieel is, maar dat ook een ijzëren wilskracht en door zettingsvermogen vereist zijn om het zover te brengen. Voor kunstvingers, kunsthanden en kunst armen geldt iets dergelijks met dien ver stande dat het hier veel fijnere bewegingen betreft. Daarbij bestaat er een groot verschil tussen het verlies van een vinger en van de duim. Deze is immers opponeerbaar, kan met andere woorden tegenover de andere vingers worden geplaatst om iets te pakken. De duim wordt, voor zover ons bekend, nooit door een kunstvinger vervangen als alleen deze vinger verloren gaat. Plastische chirurgie biedt de gelegenheid met behulp van handpalm en overige vin gers een functioneel gunstig resultaat te be reiken. Is de gehele hand verdwenen, dan komt wel de kunsthand in aanmerking en hier is door precisiewerk van instrument makers in combinatie met chirurgen en fy siologen (kenners van de bewegingsleer in de natuur) een perfectie bereikt, die men moet hebben gezien om het te geloven: inschenken, aansteken van een sigaret of pijp, insteken van een draad in een naald, enz. zijn even- zovele gecompliceerde bewegingen die de pa tiënt met twee kunsthanden en zelfs kunst armen kan maken. Hierbij wordt gebruik ge maakt van nog aanwezige spieren (van bo ven- en/of onderarm) en er zijn constructies waarbij nek- en schouderspieren worden be nut om de vingerbewegingen van een kunst vinger en handbewegingen tot stand te bren gen. De elektronica speelt in dit verband me de een rol. worden ingebracht. Als enig probleem werd aanvullend gemeld, dat nog een permanen te „pacemaker" moet worden geconstru eerd. Het is duidelijk, dat bij dit kunst- hart een andere gangmaker nodig is dan hierboven genoemd. Indien de Russische berichten waar zijn en er is geen reden hieraan te twijfelen, daar de Russen met wetenschappelijke me dedelingen altijd zeer voorzichtig zijn wil dit zeggen dat de nog nauwelijks één jaar in de praktijk toegepaste harttrans plantatie binnenkort de archieven in zal gaan als een verouderde methode. Wel een eclatant bewijs voor de snelle ontwikkeling der wetenschap in de huidige tftd. Hoe spectaculair dit alles ook is en hoe zeer zij ook als het ware nieuw leven moge lijk maken voor een invalide, met nog meer ontzag mag men spreken over kunstorganen als het kunsthart en de kunstnier die leven mogelijk maken waar de levenskaps nog maar heel klein scheen. Daarbij laten we de transplantaties buiten beschouwing, omdat die buiten het kader 'van dit artikel vallen en ook omdat daarover in de afgelopen weken al veel is geschreven. De overeenkomst met het nu in gebruik zijnde kunsthart bestaat daarin, dat ook hier de patiënt moet worden „bevestigd" aan de min of meer immobiele apparatuur. Wil men de patiënt dus mobiel houden, dan moet de kunstnier evenals het kunsthart slechts tij delijk toegepast kunnen worden. (De enige uitzondering op dit gebied vormt de beade mingsapparatuur in de vorm van de ijzeren long. Deze wordt echter uitsluitend toegepast op patiënten, die vrijwel totaal verlamd zijn, dus uit anderen hoofde toch niet kunnen be wegen.) Naast de overeenkomst is er echter tussen handhaving van een bepaald peil, een be paalde concentratie, van de zouten in het li chaam. U kunt dit het best vergelijken met (kunst)mest, pekelen of inleggen in het zuur. In alle genoemde voorbeelden wordt een goe de uitwerking alleen gegarandeerd bij juiste concentratie van de werkzame stof. Hoewel nu de werking in het lichaam veel gecom pliceerder is, is toch ook hier een bepaalde concentratie (niet te hoog, maar ook niet te laag denk aan het zoutverlies bij transpi ratie) vereist vooreen goede gezondheid. Nog enkele voorbeelden: als de suikerstofwis seling gestoord is (suikerziekte), komt er sui ker in de urine en nemen we vitamine C in te grote hoeveelheid, dan wordt de overmaat met de urine verwijderd. De nieren filtreren dus bepaalde (afvalstof fen uit het bloed, maar uit het bovenstaan de blijkt, dat er sprake is van een drempel waarde. Deze waarde van de concentratie (zie vitamine C) moet in het bloed worden overschreden vóór de nieren de stof uitfilte ren. Van de stoffen, die bij overschrijding van de drempelwaarde in de urine terecht komen is er een aantal vergiftig. Dat is op zichzelf logisch: het zijn immers afvalstoffen. Eén van die stoffen is ureum, een afbraakprodukt van de eiwitten, die een bestanddeel uitmaken van ons dagelijks voedsel. We hebben hierboven twee functies van de nier genoemd: de normaliserende (handhaving van de concentratie) en de filterwerking. In het bijzonder ten aanzien van de laatste func tie is het duidelijk, dat een afwijking, een „dichtslaan" van het filter zoals men dit in laboratorium- of keukentermen pleegt te noe men, snel tot ernstige ziekteverschijnselen moet leiden, mede ten gevolge van de opho ping van het zojuist genoemde ureum. Dit de eerder genoemde kunst-lichaamsdelen en TT UlilK van ll^L LUI Uldb eciiuuiuuc UlCUlll. l/h brS "pSnp.X - —ten duS woeden verwij- derhoudt terwijl in het hart operatief wordt ingegrepen, dan wel de nieuwste ontwik keling het gehele hart wordt vervangen. Ingrepen in het hart vinden hun oorzaak vrij wel steeds in geboorte-afwijkingen, waarbij prenatale openingen zich na de geboorte niet hebben gesloten, dan wel in aangeboren of later ontstane klepafwijkingen. Men maakt hierbij ook gebruik van kunstkleppen! Het kunsthart is bij al deze operaties noodzake lijk, omdat de belangrijkste organen in het menselijk lichaam, in het bijzonder de herse- defd. Het is de verdienste van de Nederlandse ge leerde W. J. Kolff, dat hij, zich baserende op het reeds veel eerder bekende principe van de semipermeabele membranen (membra nen, die selectief bepaalde stoffen wel en an dere niet doorlaten) zowel als op het natuur kundig principe van de osmose, een toestel heeft geconstrueerd, waarbij bloed uit de slag ader van een patiënt wordt gevoerd door een buis van bijv. cellofaan (de semipermeabele membraan) om, ontdaan van het teveel aan nen, maximaal vijf minuten zuurstofonthou- schadelijke stoffen, weer in een andere te worden teruggevoerd. Deze wijze van filtreren noemt men dialyse. (Ter verduidelijking: os mose is het natuurkundige verschijnsel dat stoffen in een bepaalde vloeistof, wanneer zij door een semipermeabele membraan geschei den zijn van een andere vloeistof zonder die zelfde stoffen, trachten aan beide zijden van het membraan dezelfde concentratie te berei ken.) Dank zij de uitvinding van Kolff kan men dus nu chronisch nierpatiënten perio diek aansluiten aan de kunstnier, terwijl zij toch in staat blijken hun dagelijks werk te doen. Een van de (nog altijd vrij zeldzame) foto's van het gebruik van de kunstnier. De apparatuur is vrij ingewikkeld desalniettemin is het mogelijk dat een (goed geïnstrueerde) leek thuis van een dergelijk apparaat gebruik maakt. Het moeilijke probleem is echter dat de kosten zeer hoog zijn dat geldt trouwens voor vrij wel alle kunstledematen en -organen. Wat medisch mogelijk is is daarom sociaal nog niet altijd mogelijk...... ding kunnen verdragen zonder blijvend be schadigd te worden. Men moet dus de zuur stofvoorziening met behulp van de bloedcir culatie in stand houden. Nog een hartafwijking kan in een aantal gevallen met kunstmiddelen zo niet ver-, dan toch wel geholpen worden: wij bedoelen de arythmieën, toestanden waarbij de hartslag (de pols!) niet meer die regelmaat toont, die voor een goede bloedcirculatie is vereist. Deze 'regelmaat is te danken aan een elektrische ..centrale" die normaal in een tempo van plm. 70 per minuut, maar aangepast aan li chamelijke arbeid en aan emoties, impulsen prikkels) uitzendt die een normale hartcon- tractie te weeg brengen. Bij de hier bedoelde afwijkingen is de prikkelbaan „onderbroken", zodat de delen van het hart elkaar niet meer ■net de normale regelmaat van de samentrek king opvolgen. Men is er in geslaagd in be haalde gevallen het normale ritme weer te hereiken met een zgn. „pacemaker" (gang- naker), die onder de huid in de borstwand vordt aangebracht. De nieuwste ontwikkeling is, nu wij dit chrjjven (1 december), twee dagen oud: van Russische zijde is bericht, dat 'n kunst hart is geconstrueerd, dat blijvend kan de kunstnier een groot verschil: we hebben hier niet te maken met een mechanisch of elektronisch vervangmiddel, maar hier wordt een fysiologische functie overgenomen. Hiertoe eerst zeer kort iets over de functie van de nieren. Het lichaam kent vier manie ren om de afvalstoffen kwijt te raken, die bij het levensproces worden geproduceerd. Dit proces bestaat uit het opnemen van eten (vast), drinken (vloeistof, in het bijzonder wa ter) en gas (zuurstof). Met behulp van deze zuurstof vindt in het lichaam de verbranding plaats, die de energie levert voor onze arbeid en voor de vervanging van verloren gegaan weefsel (cellen). De afvalstoffen raken wij kwijt via de uitademing (koolzuur), stoelgang (vaste slakken), uitwasemen (vocfit), vluchti ge stoffen (knoflook!) en urine (zouten, op gelost in water). Bij sterk zweten verliezen wij ook zouten, waaronder keukenzout (NaCl). Dit is geen afvalstof en bij groot verlies (tropen, grote inspanning, enz.) moet dit ver lies dan ook worden aangevuld door middel van zouttabletten of extra zout in eten of drinken. De nieren hebben in het lichaam een veel ruimere taak dan alleen die urineproduktic. Zij zijn. in samenwerking met andere orga nen dan wel hun produkten, belast met de Eén bijzonderheid nog om u te doen be ieffen hoe snel de ontwikkeling gaat: in L 946 moest Kolff in zijn boek „De kunstma tige nier" nog waarschuwen dat het nut van deze en dergelijke methoden niet moest wor den overschat. Nu, 22 jaar later, breekt men zich het hoofd over de mogelijkheid voldoen de van deze zeer kostbare kunstnieren te fabriceren, zodat allen die ervan zou den kunnen profiteren ook werkelijk de ge legenheid krijgen dit te doen. Het feit, dat men al bezig is met installaties voor huisge bruik, waarbij de patiënt (al dan niet met hulp van een huisgenoot) zichzelf aan de apparatuur kan aansluiten, vormt in deze ont wikkeling vermoedelijk de volgende stap.

Digitale periodieken - Gemeentearchief Veenendaal

De Vallei | 1968 | | pagina 6