Exclusieve expositie van
ikonen in Den Bosch
E,
Ergens i.i Nederland moet een hele ouwe staan
WASAUTOMATEN
D
/en stokoude Erres wasmachine.
Of ie nog draait? Geen idee.
Kom daar maar eens achter, als je
in de loop van 50 jaar duizenden en
duizenden gezinnen aan een wasmachine
geholpen hebt. Betrouwbare wasmachines.
Die dagelijks overal in ons land hun
nuttige werk doen.
Een brok ervaring van zo'n 50 jaar
Wat we daar nu mee doen?
Volautomaten maken. 4 prachtige machines,
die met al uw waswensen rekening houden.
Een Tombomatic ontwerpen: wasautomaat met
aangebouwde - aparte - centrifuge.
(Zonder centrifuge heet ie Ecomatic.)
En wie iets goeds maakt kan soepel zijn met
de garantie: 2 jaar op alle onderdelen!
U zou eens bij uw handelaar
binnen moeten lopen. Kunt u zien, hoe
'n Erres er in werkelijkheid uitziet.
Hoe mooi hij is en hoe degelijk.
En dat allemaal door die jarenlange ervaring.
Plus het vertrouwen van heel Nederland.
(Toch blijven we ons afvragen,waar
die stokoude Erres wasmachine staat...).
HET WOORD IN BEELD
f^hristos Woikresse, de Heer is waarlijk
verrezen". Deze woorden, gezongen en
gebeden, maar meer nog op bijzonder
kleurrijke en fijnzinnige wijze uitgebeeld op
talloze grotere en kleinere ikonen, komen in
de paastijd tot de gelovige orthodoxe Rus of
Griek. Al sinds vele eeuwen. De laatste tien
tallen jaren ook, maar dan meer in beelden
dan in woorden, tot het christelijke westen en
tot iedereen die door middel van nog schaarse
tentoonstellingen kennis kan en wil nemen van
een uiting van schilderkunst, waaraan men
lange tijd betrekkelijk weinig waarde heeft ge
hecht. Ten onrechte overigens, want de Byzan
tijnse schilderkunst, de kunst der ikonen, open
baart de toeschouwer een heel aparte wereld
van kleuren en vooral van gedachten. Een
wereld van sacrale, geheiligde kunst, onaards
en voor wie niet gewend is aan het abstracte,
misschien ook wel iets onwezenlijks.
We worden niet zo heel veel geconfronteerd
met kunstwerken uit het oosten, laat staan met
religieuze werken als ikonen, waarvan wij rond
de jaarwisseling in het slot Raesfeld, niet ver
van de Nederlandse grens in Westfalen een
prachtige tentoonstelling zagen van rond hon
derd werken, bijeengebracht door het bureau
P.O.K. te Oosterbeek, mede op initiatief van de
werkgroep Culturele Grenscontacten van de
Culturele Raad voor Gelderland en de Kultur-
kreis Schloss Raesfeld. Een dergelijke expositie,
maar nu grootser van opzet, heeft het bureau
P.O.K., dat gespecialiseerd is in het organiseren
van culturele manifestaties, samen tnet het pro
vinciaal genootschap van kunsten en weten
schappen in Noord-Brabant ingericht in het
Noord-Brabants museum in Den Bosch, in het
zelfde museum waarin vorig jaar de grote
Jeroen Bosch-tentoonstelling werd gehouden.
Onder het motto „Het Woord in beeld"
wordt daar in een oude, tot expositieruimte
omgebouwde kerk, uiting gegeven aan een
vorm van godsdienstig leven die weliswaar
geen stempel heeft kunnen zetten op de grote
confessionele stromingen in onze samenleving,
maar desondanks toch wel een boodschap heeft
voor het christelijke westen.
Het woord „ikoon" stamt uit het Grieks
en betekent „afbeelding". Ikonen waren
oorspronkelijk schilderijen die in de oude
oosterse kerken de altaarruimte van de
rest van de kerk afsloten. Deze afsluiting
werd in zijn geheel de „ikonostase" ge
noemd cn bestond veelal uit een veelvoud
van kleine, afzonderlijke schilderingen
met afbeeldingen van de verheerlijkte
Christusfiguur, van de Madonna of van
heiligen. De ikonenschilder maakte een
ander gebruik van de uitdrukkingsmidde
len dan de meestal niet zo mystiek aan
gelegde westerse kunstenaar, die meer
naar een realistische weergave van het uit
te beelden object of de te schilderen fi
guur streefde. In alle kerken van de By
zantijnse ritus werd een grote plaats in
geruimd aan de ikonen, maar deze vorm
van religieuze kunst heeft zich toch het
sterkst in Rusland ontwikkeld. De ikoon
vervulde daar vooral ook in het huiselijk
leven een grote rol.
De schrijver van het goed gedocumen
teerde werk over de ikonen, het belang
rijkste dat voor de oorlog verscheen, „Das
altrussische Heiligenbild die Ikone", dr.
Alexeï Hackel, zegt over deze kunstuiting:
„De ikoon wil het onvergankelijke, het
eeuwige, door vergankelijke vormen uit
beelden". Het schilderen van ikonen was
dan ook eigenlijk een gewijd werk en de
resultaten van die verheven arbeid zijn
dan ook veelal niet te vergelijken met de
produkten van een „profaan" schilder.
Een ikonententoonstelling organiseren
betekent in onze tijd dus meer het heilige
exponeren, het gewijde beeld uit een ze
kere geheimvolle sfeer aan de openbaar
heid prijsgeven.
We moeten de ikoon eigenlijk niet zo
zeer als kunstwerk, maar vooral als sym
bool zien, schrijft professor dr. P. Hen-
drix in zijn voorwoord tot de fraai uitge
voerde catalogus van de in Den Bosch
tentoongestelde werken. Een symbool,
niet als een herinnering aan iets, maar
als het vervuld zijn van, het in contact
zijn met iets. Alles in de ikoon is sym
bool, kleur en lijn, compositie en arran
gement. De ikoon is dan ook in de bele
ving van de mystieke kerk, in de liturgie
van de kerk in haar element.
De oosterse christen had met de ikoon
eigenlijk een stukje van de kerk in zijn
huis. Vandaar dat men, ook vandaag de
dag nog, ontelbare ikonen in de Russische
gezinnen vindt. Daar heeft een, het athe-
isme propagerend systeem, maar weinig
of niets aan kunnen veranderen. Integen
deel, de huidige machthebbers in Rusland
hebben de waarde van de ikoon, althans
zeker de kunstwaarde, goed onderkend en
doen nu al het mogelijke om deze kunst
schatten voor het nageslacht te bewaren.
In tal van Russische districten hebben
zich commissies gevormd die ikonen aan
kopen en ze in niet meer gebruikte ker
ken bijeenbrengen. Zo moeten er thans
in Rusland meer dan honderd oude ker-
ken zijn, die als ikonenmuseum zijn inge
richt. Een deel van wat aan ikonen ver
zameld is, wordt onder bepaalde voor
waarden naar het buitenland verkocht,
waar grote belangstelling voor deze kunst
vorm bestaat
ie ikonenkunst is niet zonder meer uit
de oud-christelijke kunst ontstaan. Die
Een Russisch zegeningskruis, uitge
voerd in verguld koper. Zwaar ma
teriaal met gedeeltelijk handgestoken
teksten. We hebben hier het prototype
van het Russische kruis dat als grond
vorm het Westerse kruis heeft, maar er
een schuine balk bij heeft gekregen als
symbool voor hemel en aarde. De uit
beelding van de Christus mist de drama
tiek van het Westerse kruisbeeld, maar
it daarmee sterker het teken geworden
van de verlossing en van God's zoon als
overwinnaar van de dood.
heeft zich, gezien de verschillende invloe
den die men in deze kunst kan waarne
men, uit bestaande voorbeelden ontwik
keld. Als belangrijkste oorsprong worden
de Egyptisch-Hellenistische mummiepor
tretten uit de eerste eeuwen na Christus
erkend. Een wijze van schilderen, die aan
het einde van de vierde eeuw verdween.
De oudst bewaard gebleven ikonen stam
men uit de zesde eeuw, uit het Katharina-
klooster in de Sinaï. Vandaar hebben ze
zich verspreid naar Constantinopel en Rus
land. In de negende eeuw kende men de
Byzantijnse school. Later ontstonden kunst
centra op de Balkan, maar de ikonen uit
Rusland zijn toch het meest bekend ge
worden en het best bewaard gebleven. De
Russisch-Byzantijnse school, ofwel de
school van Kief genaamd, is tot grote
bloei gekomen. In het noordelijk Wolga-
gebied ontstond de school van Wladimir.
De weinige ikonen die daarvan zijn over
gebleven hebben een uitdrukking van
roerloze verhevenheid.
De bloeiperiode van de ikonen, gema
nifesteerd in de werken van de school van
Nowgorod, valt te onderkennen in de tijd
van de elfde tot het begin van de zestien
de eeuw. Er is een overgang te zien van
de tekening naar het schilderwerk. Now-
gorod-ikonen kenmerken zich door inten
se kleuren en spreken aan door eenvoud
en een zekere speelsheid. Ondanks de
briljante kleuren, geschilderd tegen een
mat-gouden achtergrond, vertonen zij een
waardige, verheven ernst. Nowgorod-iko-
nen vonden in Rusland grote verspreiding
en hebben ook hun weg naar het westen
weten te vinden.
Van een ander genre zijn de Pskow-iko-
nen waarin donkergroen en donkerrood
domineren. Ze zijn ook karakteristiek door
hun symmetrie.
De belangrijke ikonen komen echter
uit de Moskouse school. Ze vertonen veel
westerse invloeden. De bekendste schilder
was Andreï Roeblof, wiens werk „De drie
eenheid" wereld beroemd is. De ikonen
uit zijn tijd {eind dertiende, begin veer
tiende eeuw) vertonen typische langge
rekte figuren met kleine hoofden. In late
re eeuwen, zo tussen 1700 en 1850, zien
we in de Russische ikonen uit de Moskou-
se school specifieke barok-motieven hun
intrede doen. Ze zijn de voorgangers van
een massa-fabricage van goedkope ikonen,
die het verval inluiden van een vorm van
kunst die in Europa zijn weerga eigenlijk
nooit heeft kunnen vinden.
/~kp de tentoonstelling in Den Bosch, waar
in totaal zo'n honderdenvijftig werken
verzameld zijn, is een grote plaats inge
ruimd aan Maria-ikonen. Uit de tweede
helft van de 17e eeuw een ikoon met de
geboorte van Maria als onderwerp. Veel
donkere kleuren, afgewisseld met goud.
Veel randfiguren rond het eigenlijke the
ma. Typisch een werk uit de latere Mos
kou-school is de voorstelling van de Gro
te Moeder, een ikoon, die, op gelaat en
handen na, geheel bedekt is met een me
talen plaat. De ikoon toont de Moeder
Gods met uitgestrekte armen, de antieke
Orante uit de catacomben; op haar boe
zem draagt zij in een medaillon het Chris
tuskind. Een voorstelling die in de chris
telijke kunst van het westen onbekend is.
Een specifieke mystieke sfeer ademt de
in donkere tinten geschilderde ikoon „De
Leidsvrouwe", een werk dat vermoede
lijk uit het begin van de 17e eeuw stamt.
Ook hier bij de madonna het Christuskind
dat op de arm van de Moeder Gods zit.
In de Maria Vladimirskaja, geschilderd
in bruine tonen op een groene achter
grond, heeft de expositie aan waarde ge
wonnen door een ontroerend mooie ikoon,
waarvan de bekoringen ondanks de over
dadig aandoende riza (metalen bekleding)
die te barok aandoet, onmiskenbaar is.
Verder zien we verschillende Maria-ikonen
met de sterren op schouders en voorhoofd
van de hoofdfiguur, wijzende op wijsheid
en genade. De Maria-figuur draagt op de
ze ikonen het Christuskind, hetzij op de
linker, hetzij op de rechterarm.
Het zijn vaak vooral de kleurnuances
die aangeven uit welke streek of uit wel
ke periode bepaalde ikonen dateren. Ge
bruik van oranje aan de randen, zoals bij
de Maria Tryychorusa, een heel fijnzinnig
werk dat op de expositie is te zien, duidt
op Servische afkomst.
Een aardig aspect van de tentoonstel
ling in Den Bosch is het vrij veel ge
bruik maken van de zogenaamde „Poko-
rof" een kleine, vaak rijk geborduurde
doek, die als 'n soort sluier de bovenrand
van de ikonen bedekt. De doek heeft prak
tische waarde als bescherming tegen neer
dwarrelend stof en vuil en symbolische
waarde als de sluier over alle dingen des
levens.
Fraai van sfeer is de Christus-ikoon, de
Pantokrator. Christus draagt op deze
ikoon het rood-purperen gewaad der god
delijkheid, als opperkleed de blauwe man
tel der menselijkheid. Fijn gestileerd en
toch krachtig van uitdrukking. Vele van
deze Pantokrator-ikonen (de expositie
heeft er verschillende voorbeelden van)
zijn op een witte achtergrond geschilderd,
die de zegging versterken.
Interessant is ook de groep van „Stau-
rotheken" of kruishouders, ikonen die als
het ware rond een, vaak ouder, kruis zijn
geschilderd. Vaak ziet men daarop naast
het kruis Maria, enige vrome vrouwen
die volgens het evangelie bij de grafleg
ging van Christus aanwezig zijn geweest,
en een of meer apostelen.
Een aparte plaats nemen voorts de
feestdagen-ikonen in. Zij hebben vaak een
of meer feestelijke gebeurtenissen uit het
kerkelijke leven zoals Kerstmis, Pasen of
Pinksteren tot onderwerp, zijn zeer mi
nutieus geschilderd, boeiend van compo
sitie en bijzonder rijk aan warme kleu
ren. Dat geldt ook voor de huis- of reis-
ikonen, veelal kleiner van formaat, maar
op dezelfde wijze opgebouwd als de iko-
nontase in de kerken. Eigenlijk had in
het oude Rusland, evenals in de Latijnse
of Romeinse kerk, iedere dag zijn eigen
heilige. De verscheidenheid aan voorstel
lingen is dus wel bijzonder groot geweest.
Soms werden op een ikoon verschillende
heiligen verenigd op een maand-ikoon, zo
als een exemplaar op de tentoonstelling in
Den Bosch laat zien. Hier gaat het om de
ikoon van de maand april met als cen
traal thema het grote feest der opstan
ding, Pasen, dat in de Russische orthodo
xe kerk nog belangrijker was dan bij ons
het Kerstfeest.
'"Tussen de vele heiligen die we op aller-
lei ikonen, grote en kleine, aantreffen
neemt de figuur van St. Nicolaas wel een
zeer bijzondere plaats in. Hij was in Rus
land een soort nationale heilige, een der
tiende apostel zou men kunnen zeggen.
St. Nicolaas wordt vaak afgebeeld tegen
een gbuden achtergrond, symbool voor de
eeuwigheid en de hemel.
De echte ikonen, men vindt ook hier he
laas kitsch onder, werden geschilderd op
'n houten plaat. Die werden veelal uit ber-
ke- of dennehout gemaakt en wel zo,
dat het schilderwerk uitgesneden werd,
zodat de rand een natuurlijke lijst vorm
de. Nadat het hout voldoende gedroogd
was, werd het met lijm bestreken en daar
op werd dan gips of fijn albastpoeder ge-
Maria-ikoon uit de 19de eeuw. Het
kunstwerk heeft een duidelijk Wes
terse invloed. De wat barokke gestoken
houten riza, dekplaat, is versierd met
cherubijntjes en met heiligenfiguren. Dt
wat starre, sterk gestileerde gezichten,
maken een rustige, vrome indruk.
strooid. Als de poeder, vermengd met de
lijm, een hard vlak was geworden, begon
men daarop te schilderen of, wat meer
werd gedaan, werd de tekening met behulp
van schabionen op het vlak aangebracht.
Met het penseel werden dan de kleuren in-
geschilderd.
Ieder land, ieder volk heeft zijn eigen cul
tuur voortgebracht. De uitingen daarvan
zijn tot ons gekomen in de vorm van mu
ziek, beeldhouwwerken, schilderstukken
en literatuur en bouwwerken. De beeld
houwwerken ontbreken in de oude Russi
sche cultuur vrijwel geheel. De ikonen
daarentegen zijn tot op de dag van vandaag
de best bewaard gebleven uitingen van 'n
diep religieus en voor kunstvormen gevoe
lig volk. Die in Den Bosch bijeengebracht
zijn behoren tot de fraaiste waarop niet-
Russen de hand konden leggen. Ze ade
men door hun verfijnde compositie, door
hun warme, zachte en weldadig aandoen
de kleuren, maar vooral ook door de ver
geestelijking van hun onderwerpen 'n boei
end beeld van een verfijnde sfeer en cul
tuur, die ons misschien wel even vreemd
aandoet doch bij nadere beschouwing toch
als een rijke ervaring, een belevenis van
een aparte orde, doet gevoelen. Het mis
schien wat zakelijke aspect, dat dit gen
re exposities nu eenmaal vaak moet heb
ben om financieel rond te kunnen komen,
neemt men gaarne op de koop toe. En we
kunnen het volledig eens zijn met de wens
van de conservator van het Noord-Bra
bants museum, de heer W. L. F. van de
Ven, dat deze exclusieve tentoonstelling
veel kijkers mag trekken. Tot 27 april kan
men er van genieten.
LOU STEYGER.
