Kersvers Leusden geeft antwoord op de vraag
Variatie
Vrij van verkeer
Niet eenvormig
Niet onszelf
Bescherming
Parelsnoer
Zaak Weinreb
komt weer
in discussie
a terdag 7 juni 1969
J^it is die eindeloze ellende allemaal eendere
flatgebouwen, eendere staten en trottoirs,
die naambordjes op een rij en, wee de rebelse
geest, die zijn naambordje vijf centimeter hoger
aan de deur schroeft. „Als je geblinddoekt met
een parachute zou worden afgeworpen in een
nieuwbouwwijk en ze vragen je waar je nu
bent, kun je gerust zeggen: „Overal en nergens"
zo verzuchtte de oude bouwmeester professor
Granpré Molière onlangs.
Er is ruimte, geld en vooral moed nodig om
er eens iets anders van te maken. Dan lukt het
ook wel. maar het gebeurt haast nooit. Gebeurt
het toch. dan wordt het terecht nationaal nieuws
en daarin alleen al schuilt een tragiek, die onze
kinderen nog sterker zullen voelen dan wij nu:
talloze bouwers aan de toekomst zijn in een
kleurloos niets blijven steken.
Deze week is nu zo n uitzondering in het
nieuws gekomen. De door samenvoeging met
enkele andere dorpen vernieuwde gemeente
Leusden gaat van start met 'n ambitieus struc
tuurplan. dat voorziet in 'n toeneming van 't aan
tal inwoners tot 55.000 inwoners. Die uitbreiding
wordt uitgevoerd in drie fasen, waarvan de eer
ste bestaat uit 1100 experimentele woningen,
uitsluitend in laagbouw te bouwen tussen 1970
en 1975. Die woningen compleet met groenvoor
zieningen, wegen en waterpartijen moeten de
nieuwe Nederlanders van het jaar 2000 tot de
uitspraak brengen: „In grote lijnen zouden wij
het óók zo hebben gedaan.'
Dit is dan het werk onder meer van de
architecten D. Zuiderhoek uit Baarn en H. Klun-
der uit Rotterdam, die het samen deden met
Eurowoningen N.V. in Den Haag en de dienst
gemeentewerken van Leusden.
De architect Zuiderhoek kennen we o.m. door
zijn ontwerp van Kerschoten, Apeldoorns mooi
ste wijk. en door verschillende pittige uitspra
ken die hij wel eens in Apeldoorn deed. Zoals
deze: „Als ik zie hoe onze woonwijken in strak
ke uniformiteit wegzakken, dan jeuken mijn
handen om deze kratten en kastjes, waarin de
mensen als in laatjes zijn weggestopt, te lijf te
gaan..
|n Leusden kón dat. Er werd een nieuwe type
drive-in woning ontwikkeld, dat door een iet
wat gerende plaatsing van de wanden en ver
springende gevels architectonische mogelijkhe
den biedt, die in ons land nog onbekend waren
Dat was meteen al een wens van de gemeente
Leusden, die uitsluitend eengezinswoningen in
het plan wilde hebben. Hoe hard komt dan in
minder goed bedeelde gemeenten de opmerking
aan. zoals een Apeldoorns gemeentebestuurder
die eens moest plaatsen: „Kerschoten is onze
mooiste wijk, maar laten we er goed rekening
mee houden dat er nooit een tweede Kerschoten
komt. We hebben daar té ruim gebouwd, té veel
groen gebruikt. Dat kost geld en dat geld is
er nu eenmaal niet.."
Maar goed, in het Leusdense project zijn die
drive-in-woningen in waaiervormige woonblokken
geplaatst, waarbij elke woning gemakkelijk te
rug te vinden is, wat een toepassing van ver
schillende woningtypen overbodig maakte. Hier
door werd het ook weer mogelijk, tot aanzien
lijke besparingen bij de bouwkosten te komen.
Nu was er bovendien gelegenheid om de inde
ling van de woningen zelf in ruime mate te
variëren, al naar de wensen van de toekomsti
ge bewoners.
■ets heel aparts is ook dit; het ruim bemeten
groen bij de woningen wordt doorkruist met
voetgangerspaden, die absoluut vrij zijn van an
der verkeer Ze vormen een overal precies aan
sluitend. maar nergens eentonig wordend net.
Waar onvermijdelijk rijwegen gekruist moeten
worden zijn voetgangersbruggen in de rustieke
parkaanleg opgenomen. Heel eenvoudig gezegd
komt het hierop neer dat kinderen overal heen
kunnen lopen zonder gevaar - naar de buren,
naar de vriendjes een paar blokken verderop,
naar school. En toch kunnen ouders en bezoe
kers tegelijkertijd alle woningen per auto berei
ken hetgeen dan wel met matige snelheid moet
gebeuren en via doodlopende lanen.
Dat geeft meieen weer een ander voordeel:
de woningen in het plan liggen nooit aan door
gaande autoroutes die veel lawaai met zich
meebrengen. Het lijkt een kleinigheid, maar
vraag er eens naar bij mensen die s nachts
niet al te vast slapen en het ongeluk hebben,
aan een drukbereden weg te wonen
In het structuuiplan is verder een stedelijk
Hoe komen we uit
de kastjes, die we
„woning" noemen?
centrum in twee niveaus opgenomen waarin
winkels, kantoorgebouwen e.d. zullen verrijzen.
Ook weer aan „verkeersvrije toegangswegen
Maar hoe kun je één type woning elfhonderd
maal repeteren zonder toch weer die eenvor-
vormigheid te krijgen? Wie zich ervoor interes
seert - en met een grauwe toekomst voor ogen
zullen we ons er eens voor móéten interesseren
moet toch even de techniek induiken. Gezegd
is al, dat de eenvormigheid in beginsel wordt
voorkomen door de waaiervormige versprin
gende bouw van de complexen. Maar ook de wo
ningen zelf zijn niet eenvormig. Tot in een laat
stadium van de bouw zijn wijzigingen in de in
delingen van de afzonderlijke huizen mogelijk.
Elke woning bestaat uit vier woonlagen. De
indeling van elke woonlaag kan op vier manie
ren worden gevarieerd, zodat in totaal 4x4x4 is
64 verschillende indelingen mogelijk zijn. Hier
door ontstaat de unieke situatie, dat elk gezin
zijn huis van een 5- tot een 7-kamerwoning kan
maken, bovendien aangepast aan de specifieke
behoefte van het gezin.
Alle woningen hebben op de begane grond
een garage voor één of we blijven aan 't
variëren - twee auto's. Daarbuiten nog een
parkeerruimte voor twee auto's, waarmee onze
kinderen het dan wel kunnen doen, zou je zeg
gen.
Op de begane grond is ook nog een hobby
kamer ingebouwd. In het jaar 2000 zal het ge
zinshoofd immers de helft van de week vrij zijn?
De entree geeft meteen toegang tot de eerste
verdieping: de woonverdieping met twee bal
kons. die door de per woning verspringende ge
vel een maximum aan privacy bieden. De woon
verdieping kan worden voorzien van een woon
keuken, een open keuken, een hal met toilet en
een ruime zitkamer. De tweede verdieping biedt
een toilet, een badkamer en drie tot vier slaap
kamers. Intussen kan op de begane grond de
stallingsmogelijkheid voor de tweede auto sa
mengetrokken worden met de hobbykamer, waar
door een bijzonder ruime hobby- of slaapkamer
ontstaat. En is de bouw eenmaal klaar, dan nog
kan de indeling veranderd worden.
We kunnen, a"l naar het gezin groeit of de
woonwensen veranderen, het huis aanpassen. Dit
alles in combinatie met een toch arbeidsbespa
rende bouw - onze voorvaderen zeiden al: „Kom
daar nu reis om.." Voor het nageslacht rs mis
schien ook wel leuk om te weten hoe die wijk
van de toekomst, in het heden gebouwd heet:
heel gewoon Rozendaal.
^\nder doelbewuste gebruikmaking van n aan
zienlijk aantal citaten gaf mr. F J. H.
Schneiders, burgemeester van Leusden, het plan
alle eer die het toekwam. St. Exupery fluisterde
hem in t oor „Le sens des choses change pour
eux selon le sens de la maison. Als we bouwen
banen we ons een weg naar het interieur van
de ziel en als we wonen in een huis is het, om
te wonen met onszelf. Bouwen we fantasieloze
en onpersoonlijke woonwijken en groeit onze
jeugd daarin op, dan dreigt ook een generatie
van grauwe en ongeïnspireerde zielen te ont
staan. Zien we daarvan nu soms al iets?
De burgemeester zei: „Wij bestuurders leg
gen nu patronen vast voor tientallen jaren pa
tronen, die op de levensverhoudingen van de
mens van grote invloed kunnen zijn. Maar die
patronen kunnen wij niet alléén maken. Dat kun
nen wij alleen in samenwerking met belegger
en bouwer, die voor het passende huis in onze
plannen gaan zorgen. Zodra wij als overheid
zeggen dat de stad maatgevend moet zijn voor
het huis, kan de geïnspireerde bouwer voor ons
de voeten werpen dat juist het huis maatgevend
is voor de stad. Ik geloof dat we in dit geval,
hier in Leusden, kunnen spreken van een vin
ding in de wezenlijke betekenis van het woord."
gr is nóg een gedachte aan toe te voegen
een gedachte van drs. J. Poot, directeur van
Eurowoningen N.V. Hij sprak over de bescher
ming van uitvindingen op dit gebied. Hij zei:
„Waarom krijgen we steeds betere auto's, zon
der dat de kosten omhoog gaan? Ik zal het u
zeggen: door bescherming van de uitvindingen.
Een autofabriek weet, dat de aan research-
werk bestede miljoenen aan het eigen bedrijf
ten goede komen. Zou dat niet zo zijn, dan zou
geen fabriek met revolutionaire typen tevoor
schijn kunnen komen, die het in de praktijk heel
goed blijken te doen - die echt in de behoefte
voorzien. Voorwaarde voor vooruitgang is be
scherming van de uitvindingen. En die ontbreekt
in de woningbouw en zeker in de stedebouw vol
komen. Wil de volkshuisvesting snel op een ho
ger peil komen, dan zullen uitbreidingsplannen
en woningtypen zoals we die nu in Leusden zien
beschermd moeten worden. Naast automerken
hebben we woningmerken nodig. En dan mogen
er bést naast ons merk andere merken bestaan.
Er is plaats voor rivaliteit, maar bescherming
is daarbij een bestanddeel van belang."
Ook dit zei hij nog: „In Leusden is niet de
stedebouwkundige de baas gewwest, niemand
was hier de baas om bepaalde hobby's uit te
kunnen leven. We hebben als team, met stede
bouwkundigen. met architecten, met aannemers,
met gemeente vier jaar lang overlegd, gestu
deerd en ruzie gemaakt om een plan te krijgen
dat beantwoordt aan de wensen van de toekom
stige bewoners. We hebben met elkaar gezegd:
„Wij willen niet een plan hebben dat precies
lijkt op een plan van Maastricht of van Gro
ningen. Dat is gelukt. Het is ook gelukt doordat
we rekening hebben gehouden met de mensen,
die in onze huizen zullen wonen. In dit geval
is er nog geen rechtstreekse inspraak geweest,
maar die komt er wél. We stellen ons voor, te
eniger tijd inbouwpakketten te leveren, waar
door de bewoners zelf kunnen uitmaken hoe ze
hun huis gebouwd willen hebben. Dat is bij de
nu gevolgde bouwwijze mogelijk. Zo kan de de
mocratie nieuwe impulsen krijgen. Het is
voor de bewoners belangrijk te weten wat er
in zijn park gebeurt, het kan even belangrijk
voor hem zijn als de wetenschap wat er in
Vietnam gebeurt
LJet is ermee als met parels. Er zijn kleine
parels, grote parels, parels in verschillende
kleuren - maar het blijven parels. Deze wo
ningen kun je daarmee vergelijken, aldus drs
Poot. „Elke woning is een parel op zichzelf,
maar het woonblok is een parelsnoer. Een parel
snoer is voor een vrouw niet minder interes
sant dan één parel en het wordt zelfs interes
santer. als er meer parels aan één ketting
zitten. Zo is het ook met deze woonwijk. We
hebben nog steeds geen goede naam gevonden
voor deze unieke woonsituatie, maar het lijkt
geen gekke gedachte, deze drive-in-woning een
parelsnoerwoning te noemen. Die woning heeft
minstens één eigenschap met de parel gemeen:
de waarde neemt in de loop van de tijd niet
af, maar toe".
Dat is klare taal.
Mochten wij die taal niet verstaan, dan zullen
onze kinderen het wel doen.
Maar dan is het vermoedelijk in onze, als koek
opgesneden huizenrijtjes te laat.
Opnieuw /al de discussie oni Fried rich
Weinreb oplaaien. Het zal komen
door de uit drie banden beslaande me
moires „Collaboratie en verzet 1940-
1945: Een poging lot ontmythologise
ring". Op 23 mei zal het eerste deel van
dit ongeveer tweeduizend pagina's tellen
de werk van de hand van Friedrich Wein
reb bij Meulenhoff verschijnen. Hij is
daartoe aangezet door Renate Rubin
stein. die zich onvoorwaardelijk achter
hem heeft gesteld. Het is haar eerste stap
tot het verkrijgen van eerherstel var
Weinreb. die in 1948 door de Bijzondere
Raad van Cassatie tot zes jaar gevan
genschap is veroordeeld wegens zijn ge
drag in de oorlog.
..Weinreb is het slachloffe. geworden
van de rechtspraak", /.egt zij. „Daar is
voor mij geen twijfel aan. Ik ben het mei
professor Presser eens. dat Weinreb ge-
ccrd had moeten worden. Deze man heeft
in de oorlog cl ineen ged >an. die niemand
anders heeft gedaan, laat staan een mach
teloze jood".
Als Weinrebs memoires uitgegeven zul
len zijn, dan zal Renate Rubinstein een
essay het licht laten zien, waarin zij op
rehabilitatie van deze man aandringt.
Want „Nederland heeft niet zoveel ille
gale helden opgeleverd dat het zich kan
permitteren een figuur van het formaat
van Weinreb overboord te gooien. Hij
heeft zich helemaal geconcentreerd op 't
redden van mensen, zonder nationalisti
sche of patriottische gedachten".
rpoch willen Weinrebs memoires geen
A oratio pro domo zijn. /.elf is hij niet
gebrand op rehabilitatie, hetgeen hij reeds
kort na het verschijnen van „Ónder-
gang" heeft laten welen, toen het Eerste
Kamerlid prof. F. L. Polak de minister
van Justitie, toen dr. I. Samkalden, vroeg
of er geen redenen waren voor herzie
ning van hel vonnis. Volgens Renate Ru
binstein „denkt Weinreb niet in termen
van de wereldse rechter. Als gelovige jood
hecht hij meer aan een oordeel in het
hiernamaals. De memoires zijn geschre
ven na grote aandrang van mij. Niet
Weinreb wil rehabilitatie, ik wil eer
herstel voor hem".
Friedrich Weinreb is immers een om
streden figuur geweest door zijn
werk in de oorlog, waarvan het overigens
zeker is dat het joden het leven heeft
gered. Renate Rubinstein zegt daar hon
derden getuigenverklaringen van te bezit
ten. En ook prof Presver laat niet in het
ongewisse, dat Weinreb ten onrechte is
veroordeeld. Presser stelt overduidelijk:
„De jood Weinreb is de zondebok gewor
den, heeft voor het tekortschieten van tal
loze niet-joden geboet Als er geen
joodse verraders waren, moest men ze uit
vinden. De paar die men na de oorlog
berechtte betekenden te weinig. Hier was
er nu een van het formaat dat voldeed".
\1 in 1948 is van vele zijden aange
drongen Weinreb niet te veroordelen.
Toen al achtte men een veroordeling on
juist, omdat geen strafbare feiten Wein
reb konden worden toegeschreven. Zelf
vond Weinreb dat zijn veroordeling was
voortgekomen uit prestige-overwegingen.
Dit staat in het vonnis: „Dat de rechts
orde niet gedoogt, dat enig mens in ver
trouwen op eigen kunnen en naar eiger.
morele maatstaf aldus beschikt over lever
en lot van anderen". Hierop kon iedere
illegale werker worden veroordeeld.
De in Lemberg in 1910 geboren Wein
reb kwam in 1916 naar Nederland
Hij studeerde aan de Economische Hoge
school te Rotterdam, maar zijn disserta
tie mocht in 1941 niet meer verschijnen
Begin 1942 begon hij op verzoek van
met deportatie bedreigde joden als advi
seur van de Oostjoodse gemeenschap in
Scheveningen verklaringen af te geven.
Deze verklaringen behelsden een kennis
geving. dat men een emigratieverzoek had
lopen. Op deze, op niets gebaseerde ver
klaringen werd inderdaad uitstel van de
portatie verkregen. De Weinreb-lijst groei
de uit tot enige honderden namen. De
houders die van deportatie waren vrijge
steld kregen daardoor de gelegenheid on
der te duiken, zoals Weinreb ze had aan
geraden.
Eind 1942 werd Weinreb gearresteerd.
De Duitsers wensten zijn opdrachtgever
te weten en hij verzon onder meer de
naam van generaal Von Schumann. De
Duitsers kenden deze generaal niet en
meenden dat Weinreb slachtoffer was ge
worden van een complot. Zij lieten hem
vrij om Von Schumann op te sporen.
Dat hield in, dat de Weinreb-lijst bleef
bestaan om geen argwaan te wekken. In
januari 1943 werd Weinreb opnieuw ge
arresteerd en zwaar mishandeld. Hij werd
naar Westerbork gezonden, waar zijn ge
zin reeds was heengebracht en zijn oudste
zoon overleed. In juni 1943 werd Wein
reb opnieuw vrijgelaten om de Duitse ge
neraal op te sporen. Eerst in januari 1944
eindigden de Duitsers het spel. De joden
die op de Weinreb-lijst stonden werden
doorgezonden. Velen hadden echter de
mogelijkheid benut onder te duiken, an
deren konden in de kampen het leven
behouden omdat 7ii zo laat waren gede
porteerd. Weinreb zelf dook in Ede on
der voor de Duitsers hem konden arres
teren.
TVTa de bevrijding meldde hij zich bij
4 t het Militair Gezag, waar hij werd ge
arresteerd. Renate Rubinstein vertelt
daarover: „Hij heeft jaren gezeten zon
der enige mogelijkheid om getuigen te
verzamelen, laat staan om iets te publi
ceren. Toen eindelijk zijn zaak in de pers
kwam in 1947, kreeg je alleen maar te
horen wat de procureur-fiscaal kwijt wil
de. Maar het werkelijke verhaal, hoe
het nu zat met die verzonnen generaal
wist niemand".
Renate Rubinstein, onder de naam Ta-
mar columniste van Vrij Nederland, re
dactrice van Avenue Literair en schrijf
ster van onder meer: „Jood in Arabië,
Goi in Israël" zegt: „Als je het verhaal
kent van die verzonnen generaal is het
natuurlijk wel duidelijk dat hij een bron
van geruchten is geweest. Het werkelijke
verhaal kent niemand. Ik word nog
steeds door mensen opgebeld, die zeggen:
..Wist u dan niet dat Weinreb met de
SD omging? En dat als jood. Dan moet
hij toch wel een verrader zijn?" Maar ik
heb honderden getuigenverklaringen van
mensen die hij gered heeft".
\7oor een deel wijt Renate Rubenstein
de veroordeling van Weinreb aan de
procureur-fiscaal van de Bijzondere Raad
van Cassatie die op 25 oktober 1948
Weinreb tot zes jaar gevangenisstraf ver
oordeelde, waarvan hij drieëneenhalf jaar
heeft uitgezeten, zonder enig besef van
wat er in de bezetting is gebeurd. In de
loop van de jaren zal blijken dat die in
terpretatie steeds belachelijker wordt".
Renate Rubinstein heeft zich met Wein
reb in verbinding gesteld nadat haar bleek
dat zijn geschiedenis weer zou terugval
len waaruit Presser haar had gehaald
Tot haar teleurstelling was er geen
historicus of jurist die voortbouwde op
het pleidooi van Presser. Zij vatte het
plan op een boek over Weinreb te schrij
ven, maar liet het na toen haar duide
lijk werd, dat de verteltrant van Weinreb
zelf, zijn enorm herinneringsvermogen en
zijn oorspronkelijke denktrant niet zou
den zijn te verbeteren. Zij drong er bi>
Weinreb op aan zijn herinneringen op
schrift te stellen,
Zij maakt ze thans persklaar, structu
reert het verhaal waar het wat wijdlopig
is, wijzigt zo nodig waar het taalgebruik
wat ouderwets is en vervangt sommige-
namen voor pseudoniemen. Prof. Presser
heeft de memoires van een voorwoord
voorzien.
Renate Rubinstein zegt: „Bij deze Wein-
reb-zaak zou iedereen zich betrok
ken moeten voelen. In Nederland is de
periode van de oorlog totaal niet ver
werkt. De waarheid is niet onder ogen
gezien. Over de oorlog is een mythevor
ming ontstaan. Daarom zullen zijn me
moires wel schokkend zijn. Onrecht moe'
worden rechtgezet. Aan Weinreb U in
hoge mate onrecht begaan".