ORCHIDEEËN NOG MAAR RESERVAATPLANTEN
Lager eg ro ndwa ter sta nd liet
niet alleen schimmels maar
ook orchideeën verdwijnen
WA
DE VALLEI
bankwerkers en aankomend bankwerkers
lassers en aankomend lassers
draaiers en aankomend draaiers
Neem nu een abonnement op
Onnodig
door
Adriaan P. de Kleuver
Gif
Tros
Wonderlijk
Waterstand
Voorrang
L iever-bebbers
Ds. H. Visser
negentig jaar
wat gezellig,zo'n silhouetje!
DINSDAG I JULI 1969
Er gaat geen excursie voorbij of er vraagt iemand hoe in de zuidelijke
„Eemvallei" (die nieuwe die men voorstelt te gaan gebruiken voor wat de
Gelderse Vallei heet), hoe dus in de Gelderse Vallei de orchideetjes „het"
doen. Nou, dan is er maar één antwoord: beroerd slecht. Waar er nog een
paar voorkomen, daar halen de „liefhebbers" ze weg. Voorbij is de tijd dat
ze bij duizenden in Overberg voorkwamen. Ja, in de bossen van Amerongen
en Overberg en vooral onder Langbroek zijn nog rijke groeiplaatsen. Bij Bu
ren bijvoorbeeld troffen wij een machtig veld vol wespenorchissen aan Daar
kreeg ik de schrik van mijn leven. Ze waren er doodgemoedereerd in aan het
ploegen geweest. Mogelijk is dat mooie stukje nog te redden. Wanneer zal de
doodgewone Nederlander, dus niet die volgens de Amerikanen op klompen
door het leven strompelen, nog kunnen bogen op wat ongerept natuurschoon.
In het verleden hadden wij rond Veenendaal tientallen groeiplaatsen met. or
chideeën. De kinderen van het Benedeneind brachten dikke bossen mee voor
juf, die de vensterbanken met orchideeën volgepropte jampotten had staan.
Nu is dat voorbij. Met de orchideeën legden het zeldzame melkviooltje het
loodje en nog zo veel meer. Er is véél gescholden op ons, natuurbeschermers,
maar er zijn tienduizenden hectaren onland in onze contreien verkaveld en
waar nóóit een stuk vee kan lopen, daar is nu het mooist denkbare grasland
waar puik vee loopt. De agrarische bevolking tussen de Grebbedijk en de Sla
perdijk. de boeren van de zuidelijke vallei dus hebben niets te kjagen. Niet
over de waterhuishouding en niet over de aanmaak van novaal land. Wie wél
reden tot klagen hebben dat zijn wij, de minnaars van de wilde planten in het
geëigende milieu en... de vogels.
Enige tijd geleden schreef ik over wa
tervervuiling en luchtvervuiling. Dat
mijn alarm geen sensatieverwekkend
ideetje was hebben de gebeurtenissen
van de laatste dagen bewezen. De Rijn
is de riool van West-Europa.
Met het Rijnwater stroomt aan de
Grebbe de dood de Gelderse Vallei bin
nen. Het zij mij vergund te schrijven
wat ik werkelijk in de tv-uitzending in
zake de water- en luchtverontreiniging
gezegd zou moeten hebben (het is er
uitgeknipt) „Wij graven ons eigen graf
en wij staan er doodgemoedereerd bij
te lachen en zeggen: wat een kuil wordt
dat".
De zéér bekwame bioloog en mede-
forumlid de heer Sjoerd Braaksma, zei
onverholen dat het al begonnen is met
vernietiging van de kleinere organis
men en er een opklimmende reeks is.
Nu al vallen reigers zó maar dood uit
de lucht als ze in .vergiftigde' luchtla
gen terecht komen.
Jonge kerels in de bloei van hun le
ven ploffen na een zware veldoefening
in de militaire dienst dood op de grond
neer of worden door nekkramp getrof
fen. Oorzaak?
Wij hebben al zó veel gifstoffen per
manent in onze bloedbaan opgeno
men dat dit de „gewone" gang van
zaken aan het worden is.
Soms zie ik vernietiging en vervui
ling die beslist niet nodig was geweest.
Men maakt van de mooiste plekjes vuil
nisbelten zonder van de eigenaren toe
stemming daartoe te hebben. En daar
mee is dan ter plaatse het lot van de
wilde flora bezegeld.
Wij zouden het over orchideeën heb
ben. Ja vroeger! Bij duizenden sierden
ze het veld. Nu staan ze hier en daar
nog maar sporadisch. Laat ze daar als
't u blieft staan. Ga er zo nu en dan
eens naar kijken maar handen thuis!
Hoe zo'n orchidee er uitziet? Die heeft
wel wat weg van een hyacinth en is
overwegend paars tot rose getint. De
meeste zijn echte nathalzen en som
mige zijn echte bosplanten. De laatste
hebben geelgroene bloemen of ze
zijn bruinrood met veel groen.
Met hat paarsgetinte handekeskruid
heb ik eens een opmerkelijk geval mee
gemaakt. Ik zal een jaar of zeventien
geweest zijn. toen een bakker uit de
Gortstraat mij in zijn tuin een perkje
vol „wilde hyacinthen" liet zien. Die
had hij bij de Rode Haan langs de grift-
oever uitgegraven. Maar ze „deden" het
niet zo best. Wat daar in dat perkje
stond waren rasechte orchideeën.
Dis bakker evenwel blééf bij zijn idee,
Wat men dan maar „gewoon" noemt.
Het gif is al in ons zonder dat wij ons
er rekenschap van kunnen geven.
Of dit alles óók met planten en zo iets
uit te staan heeft. Wat dècht u! Ieder
organisme staat bloot aan de geweld
dadige chemische moord op wat de
Schepper geformeerd heeft. De god van
pnze eeuw heet chemie en voor diens
altaar ligt zelfs de „zwaarste" calvinis
tische broeder in het stof geknield.
Spuiten maar jongens. Vernietigen zo
veel je maar kunt. Zet de Grebbesluis
maar open en laat de dood maar bin
nen.
Als het zuivere hemelwater op de ge
prangde akkers neerdaalt, dan maar
zo snel mogelijk afvoeren hoor! Want
wateroverlast is een plaag. Inplaats
van de sluis aan de Grebbe dan pot
dicht te gooien moet de schotbalken-
sluis aan de Rode Haan open. Geen
spaarbekken van hemelse gaven! Wel
gestaag gif uit vadertje Rijn. 't Is de
omgekeerde wereld. En dat noemt
men waterbeheersing.
Deze week heb ik met een paar men
sen nauwkeurig het griftwater bekeken.
Dat ziet boven de Rouweveldsebrug
even grauw en vies als achter de heu
len. Voor geen geld zou ik er een duik
in nemen. Er was geen eend, geen meer
koet, geen waterhoen (kiep) en geen
duikende dodaars te zien. Droevig!
Ook geen orchidee meer.
Voor mij is dat het bewijs dat de
mens zich zijn kosmische herkomst en
de verbondenheid met het eeuwige en
onuitsprekelijke niet meer bewust is.
Mijn vader zei van zulke gruwelijke
aantasting van de natuur in ons eigen
gebied steeds: „Ze moesten ze met een
bos brandnetels langs d'r lui blote gat
aaien". Ja, maar dan groeiden er geen
brandnetels genoeg.
Handekenskruid (Orchis maculata).
haalde er een uit en zei: „Zie maar, er
zitten bollen aan".
Of ik al de „potloodproef" liet zien of
vertelde dat het zg. symbiose-planten
waren, het bleven „hyacinthen" en ik
moest het volgend jaar maar eens ko
men kijken wat er uit de bolletjes, die
hij netjes zou bewaren, tevoorschijn zou
komen! Toen heb ik óók maar de komen
de dingen afgewacht. Met leedvermaak!
Ik heb nu al zo veel vreemde zaken
genoemd dat er wel tekst en uitleg van
moet volgen. Allereerst dan die „pot
loodproef". De ballpoint moest nog uit
gevonden worden, maar daar „boots"
je de bestuiving ook prachtig mee na.
Zon orchideeënbloempje zit aan de
bloeistengel samen met veel andere.
Zo'n bloeiwijze noemt een tros.
Het wonder van de bestuiving bij de
ze bloemen is één van die grote schep
pingsdaden waar eigenlijk ons verstand
bij stil staat. Iedere andere bloem heeft
meeldraden met helmknoppen waarin
het stuifmeel gevormd wordt.
Zo'n stuifmeelkorrel is te vergelijken
met het sperma van mannelijke dieren.
Bijen, hommels, vliegen en vlinders
brengen het stuifmeel van bloem naar
bloem. Soms is de wind de overbren
ger. Doel is dat enige stuifmeelkorrels
op de kleverige stempel terecht komt
van dezelfde soort bloem. Een kilogram
stuifmeel van een wilg zou echter nog
niet voor de bevruchting van een roos
kunnen zorgen.
Men begrijpt de bedoeling wel. Alles
in de natuur heeft de door de Schep
per gewilde plaats. Alleen de mensen
zijn verknoeiers van veel schoons ge
worden.
Bij orchideeënbloemen ziet men geen
eigenlijke meeldraden en nog minder
een stamper met stempel. Het stuif
meel zit in klompjes (polloniën) die op
een steeltje met aan de voet een kle
verig schijfje bevestigd zijn. Het klomp
je met stuifmeel zit verpakt in een
napje, veelal twee in één bloem.
Het is de moeite waard eens bij een
orchidee de wacht te houden en de ko
mende dingen af te wachten. In de
meer of minder lange spoor zit een over
vloed aan nectar en de soms zoete,
soms wel kruidige geur er van lokt de
insekten.
Er komt een hommel aanboemelen.
Let nu op! Die begint wat rond te schar
relen op de tros maar maakt er niet
veel van. Een in zijn sort grote zweef
vlieg „staat" wat later voor de bloe-
mentros, draait er wat omheen en ja,
daar heb je „het" waarop wij gewacht
hebben. Die steekt de kop ver naar bin
nen en de hechtschijfjes van de stuif
meelklompjes kleven zich vast op de
gladde kop van het insekt. Wéér naar
een andere bloem en ondertussen bui
gen de steeltjes zich naar voren.
In de bloem bevindt zich een „stem-
pelplek" waaronder de ingang naar de
voorraadkamer in de spoor ligt. Om bij
dit „voedsel" te komen moet het in
sekt deze stempelplek wel raken. Of
liever, die stuifmeelklompjes raken die
plek en omdat deze kleverig is blijft
er wat stuifmuil op achter.
Dat is van heel dit wonderlijke „be-
stuivingsritueel" de bedoeling. In de
meeste gevallen heeft dus kruisbestui
ving plaats. Nu schreef ik over die „pot
loodproef" en daarmede bedoel ik dat
u met een potloodpunt of een ballpoint
of een stompe grasspriet ook dat bestui-
vingseffect na kunt bootsen. Dèèrop
hechten zich de stuifmeelklompjes net
jes vast en u ziet in een paar seconden
tijd die steeltjes zich naar voren buigen.
Wat een geweldig natuurwonder speelt
zich dan voor uw ogen af. Hóé heeft de
Schepper alles toch doelmatig ingericht.
Zo'n nietig bloempje en dan zóveel rijk
natuurleven!
Er is nog meer wonderlijks met de
orchideeën gaande. Ze leven samen
met bodemschimmels. Het woorden
boek zegt daarvan „het samenleven van
twee organismen tot wederzijds dienst
betoon". De één kan zonder de ander
niet leven.
Zijn de milieu-omstandigheden gun
stig voor de schimmelsoort waarmede
de orchideeën innig verbonden zijn, dan
zullen op zulke plekken deze kieskeuri
ge kinderen van moeder natuur beslist
gaan groeien. Het zaad van orchideeën
is stoffijn en de wind neemt het her en
der mee.
Nu komt hetgeen ik aan het begin
van dit artikel schreef meer aan bod.
Het was een triest begin. En wat daar
staat had een triest gevolg. Al dat in
grijpen door mensenhand ontnam ons
de enorme orchideeënschat van vroeger.
De grootste boosdoener is de verlaag
de waterstand van de grift of zoals die
nu heet: het Valleikanaal. Daardoor
daalde zowel aan de Gelderse als aan
de Utrechtse zijde de grondwaterstand
en gevolg daarvan is verdroging van de
bodemoppervlakte.
Schimmels hebben een bepaalde voch
tigheidsgraad nodig om te kunnen le
ven. Deze is aan de bodem onttrokken
en nu leven de schimmels die noodza
kelijk zijn voor de orchideeëngroei daar
niet meer.
Het stoffijne orchideeënzaad wordt
uiteraard van elders wel aangevoerd op
de vleugels van de wind, maar het zoe
kende worteltje dat uit zo'n zaadje
piept vindt het vriendje schimmel niet
meer en... een jong leven is gedoemd
te sterven.
Wat is de mens toch onnoemelijk
wreed jegens de medeschepselen. Geen
dominee die 's zondags nu eens met de
vuist op de Bijbel slaat en dit natuur-
vernielen aan de kaak stelt. Misschien
zal nu van de een enkele kansel een
waarschuwend woord geklonken hebben
over die afschuwelijke moord op de vis
in de Rijn.
Op de excursies zie je haast nooit een
dominee of een pastoor.
Lees eens hoe machtig in de Psalmen
vooral de grote natuurwonderen voor
onze ogen ontrold worden.
Wat moet Jezus van de wilde bloe
men gehouden hebben als hij een veld
bloem hoger schat dan Salomo in al
zijn heerlijkheid.
Da's vreemd, zult u zeggen, nou
preekt Adriaan P. de Kleuver zo maar
voor dominee's. Als een moderne Sint-
Franciscus die maar voor de dieren
ging preken omdat de mensen niet wil
den luisteren. Wij leven als in de da
gen van Franciscus van Ossisië, maar
het is een leven zo langzamerhand zon
der inhoud. Als het mooiste en interes
santste natuurleven om je heen met
verdelgingsmiddelen vernietigd wordt,
als je bedenkt dat in een paar goed be
schermde natuurreservaatjes de laat
ste orchideeën gekoesterd worden door
mensen die er de liefde voor weten op
te brengen (en héél bescheiden wil ik
mijzelf daartoe rekenen), dan voelt men
wel dat orchideeën geworden zijn tot
reservaatplanten.
Maar toch vond ik hier en daar dit
jaar nog een paar „vrije" groeiplaat
sen met handekeskruid en gevlekte
Orchideeën: 1. Welriekende nacht-
orchis; 2. Schoentje; 3. Vogelnestje;
4. Wespenorchis.
orchis. Helaas bleek een week later
één van die plekjes compleet leegge
plukt te zijn.
Nog een paar frappante voorbeelden.
Allereerst maar het fijnste. Laat goed
heid en begrip maar voorgaan. Het be
treft een ervaring met onze werkelijk
beminde oud-pastoor Bekkers. Deze had
gehoord dat in de omgeving van Rens-
woude nog veel orchideetjes voorkwa
men. En zijne eerwaarde dacht: „dat
zou nu eens aardig zijn als de kinderen
van de parochie er wat van gingen pluk
ken en een boeket er van bij het Maria
beeld plaatsten. Het kwam mij ter ore.
Een vriend van mij sprak ik daar
over en die vertelde pastoor Bekkers
hoe zienderogen de orchideeënschat van
weleer terugliep. Mijnheer pastooMieeft
toen de kinderen maar een tegenop-
dracht gegeven. Dus geen wilde orchi
deeën plukken. Kijk, die oud-Veenen-
daalse pastoor herkende de woorden
van Jezus over de veldbloemen en ko
ning Salomo.
Maar niet ieder is van dit gehalte.
Er lopen nog véél liever - hebbers rond
die voorgeven liefhebbers te zijn. Zo het
Veenendaalse schoolhoofd dat geduren
de een excursie achter mijn rug bezig
was met een zakmes orchideeën uit te
steken. Vanzelf heb ik daaraan een ein
de gemaakt. Het was in een terrein
waarover ik opzichter ben en dat uit
sluitend voor wetenschappelijk onder
zoek bestemd is. Nóóit heeft daar meer
een excursie plaats gehad. Temeer daar
een paar dagen later bleek dat tiental
len orchideeën waren uitgegraven!
Als men dan wéét dat ze in een tuin
toch gedoemd zijn te sterven u weet
dat in een droog stadstuintje onmoge
lijk de schimmels voorkomen die nood
zakelijk zijn om in symbiose mede sa
men te leven waarom zou men ze
dan overbrengen naar een kerkhofje
voor orchideeën.
Nóg komen in onze omgeving vele
soorten voor. Soms héél onopvallende
die tussen het gras, door hun groengele
kleur beslist niet opvallen. Soms flonke
rende paarse juwelen die een plotselin
ge begeerte in je wakker roepen ze te
plukken. Mag ik u allen een dringend
verzoek doen. Laat ze staan. Het zijn
de laatsten der Mohikanen onder wat
eens het sieraad van de velden rond
Veenendaal en Renswoude was: de
aardorchideeën. Spaar ze en denk dan
aan de woorden van de nestor onder de
natuurbeschermers, dr. Jac. P. Thyssc,
die gezegd heeft: „Laat hen die na u
komen ook nog kunnen genieten".
VEENENDAAL Ds. H .Visser, eme
ritus-predikant van de Christ. Geref.
Kerken, zal dinsdag 1 juli de leeftijd
van 90 jaar bereiken.
Ds. Visser werd in Apeldoorn gebo
ren en was eerst werkzaam in de Ko
ninklijke moestuin op Het Loo. Na aan
de Theologische School in 's-Gravenha-
ge gestudeerd te hebben, deed hij in
1907 intrede te Venendaal. Hij dinde
verdr d gmeentn Leeuwarden, Dor
drecht en Sassenheim. Op 1 december
1955 werd hem emeritaat verleend. Ds.
Visser werd herhaaldelijk afgevaardigd
naar de generale synode.
N.V. TEMPO Nederlandse TRANSPORTWERKTUIGENFABRIEK
STATIONSWEG 281 - WOUDENBERG - TEL. 08498-2184
Wij ontwerpen, leveren en monteren complete transportinstal-
laties voor binnen- en buitenland en hebben dochteronderne
mingen op het gebied van gieterijmechanisatie en meet- en
regeltechniek.
Voor het vervaardigen van deze installaties, in een lichte en
ruime fabriekshal, met moderne machines, hebben wij plaats
voor
Voor hen die pas van school komen, bestaat de mogelijkheid
verder te leren in het leerlingstelsel om op deze wijze op te
groeien tot een goed betaald vakman.
Naast een HOOG LOON en 100% vergoeding van reiskosten,
bieden wij tal van voorwaarden, die het werken verlichten en
de beloning verhogen.
Sollicitaties aan ons adres in Woudenberg - Stationsweg 281 - Telefoon
03498-2134. Indien u dit beter uitkomt, is het ook mogelijk, na vooraf
gaande afspraak, in de avonduren te solliciteren.
Hoe kom ik daaraan?
Een van de 6
vindt U in een zakje
VoikaSt Drups.
BON INVULLENPOSTEN (zonder postzegel)EN KLAAR
Naam
Adres
Woonplaats
abonneert zich op DE VALLEI
per week ad
per maand ad
0.97
4.15
per kwartaal ad f 12,35
(Doorhalen wat niet wordt gewenst)
Deze Bon uitknippen en in open enveloppe verzenden.
Wij betalen de port. U behoeft geen postzegel te plekken, indien
als volgt wordt geadresseerd
Dagblad De Vallei,
Antwoordnummer 8,
VEENENDAAL
De Vallei wordt nog op de dag van uitgifte bezorgd in
Veenendaal - De Klomp - Ederveen - Renswoude - ScherpemeeJ -
Overberg - Amerongen - Leersum - Eist - Kesteren - Opheusden -
Rhenen - Achterberg.
