ERASMUS EN ZIJN TIJD
Unieke expositie in
Boymans-Van Beuningen
Prachtig fotohoek
over de Bieshosch
Boeiend brok historie
in Rotterdams museum
K
DISCO-NIEUWS
DISCO-NIEUWS
Dürer-serie
Kleurrijk
Vreemde situatie
Boeken
Al te zeer worden humanisme en renaissance nog beschouwd als bewegingen
die een definitieve breuk met het voorafgaande en dus een radicale vernieu
wing wensen. Tegenover autoriteit en geloof, die de Middeleeuwen beheerst
zouden hebben, worden dan de vrijheid, levenskunst en menselijke waardig
heid van het humanisme gesteld. Dit alles is niets anders dan een ongeoorloof
de vereenvoudiging van de werkelijke feiten.
Met deze opmerkingen van prof. dr. S. Dresden, genomen uit zijn artikel in de
kostbare, maar vooral kostelijke catalogus van de expositie zou men voortref
felijk de tentoonstelling „Erasmus en zijn tijd" in het Rotterdams Museum
Boymans-Van Beuningen kunnen kenmerken. Ja, eigenlijk bevindt de onbe
vangen bezoeker zich daar nog temidden van de roemrijke luister van de Bour
gondiërs. Het pralend priesterkleed, stijf van het goud wijd uitwaaierend in
een der zalen, drukt je er om zo te zeggen met de neus bovenop.
Deze omvangrijke Erasmus-herden
kingstentoonstelling zal tot 23 oktober
in het Rotterdamse museum te zien
zijn, voorwaar een bijzonder korte tijd
voor zo'n onvoorstelbaar fraaie en inte
ressante collectie. Misschien, zo verna
men wij, komt er nog één week bij.
Maar dan is het ook afgelopen. En wij
mogen nog heel dankbaar zijn, dat zo
veel schoons door zoveel belangrijke
mensen en instellingen voor enige tijd
in goed vertrouwen aan Rotterdam
werd uitgeleend. Zo zijn er stukken te
zien uit de verzamelingen van konin
gin Elisabeth van Engeland, die tot nu
toe nooit eerder Windsor Castle verlie
ten.
De expositie is ingericht ter gelegen
heid van het feit, dat Erasmus, die
zich zijn hele leven „Erasmus Rotero-
damus" of „Erasmus van Rotterdam"
heeft genoemd, 500 jaar geleden, in de
nacht van 27 op 28 oktober in de
Maasstad werd geboren. De tentoon
stelling, die elf zalen vult, die geheel
voor deze gelegenheid zijn verbouwd,
streeft ernaar, het leven en de per
soonlijkheid van de grote humanist te
tonen. Dat wil dan zeggen: zijn werk,
de steden in verschillende landen, die
hij bezocht, en natuurlijk ook zijn re
laties met vrijwel alle grote en leidende
figuren uit zijn tijd.
Zoals reeds gezegd, deze expositie
heeft vele schitterende bruiklenen,
niet alleen uit Nederland, maar vooral
uit Zwitserland, Frankrijk, Engeland,
Duitsland, Spanje, Italië en Amerika.
En hierdoor wordt uiteraard een bij
zonder gevarieerd beeld gegeven van
Erasmus* tijd. Natuurlijk, het is een
overgangstijd. En inderdaad zijn be
langrijke vergelijkingen mogelijk met
onze dagen, waarop zo menig gesprek
tot een controverse leidt. Omdat wat
nog zo kort geleden als vaststaand wérd
beschouwd door de feiten of louter
door de rede werd achterhaald. En
wie zal het wie dan ook verwijten of
liever kunnen verwijten, dat zij of hij
óf alleen gelukkig was bij en met het
oude, óf alleen maar weerspannig kan
zijn tegenover wat wel eens min of
meer laatdunkend nieuwlichterij wordt
genoemd.
Wat dan weer de Rotterdamse ten
toonstelling betreft in grote lijnen
althans uit het museum in Bazal
is er het beroemde rondportret van
Erasmus, dat digr Hans Holbein de
Jongere werd gemaakt, te zien. Uit Ba
zel kwamen verder naast schilderijen,
tekeningen en prenten ook voorwerpen,
die aan Erasmus hebben toebehoord.
Te bekijken vallen voorts waardevol
le manuscripten, boeken, documenten
en nog veel meer uit Parijs, Wenen,
Oxford, Londen en verschillende Duit
se steden.
Dank zij de steun van musea en an
dere verzamelingen maken werken van
Dürer, Cranach, Rafaël en andere
kunstenaars van wereldfaam deel uit
van de expositie. In dit verband: de se
rie Dürer-tekeningen, die nu in Rotter
dam wordt tentogngesteld, is niet dan
uniek te noemen.
Ter gelegenheid van deze tentoon
stelling, die wellicht de meest gecom
pliceerde is, welke ooit door Boymans-
Van Beuningen werd samengesteld
het plan daartoe werd goed vijf jaar
geleden geopperd is een rijk geïl
lustreerde catalogus verscheden in
twee delen. Het tekst-gedeelte van de
ze catalogus omvat 571 nummers en
bevat bovendien een schat van gege
vens, men is geneigd te spreken van
een klein standaardwerk over Eras
mus en zijn tijd; bovendien zijn in dit
deel 8 afbeeldingen in kleur opgeno
men. In het tweede, illustratie-deel
zijn ruim 190 werken afgebeeld. Deze
grote, twee-delige catalogus kost f 25,
Maar hoewel beide boekwerken om zo
te zeggen een bezit voor het leven
kunnen worden genoemd, het is ook
heel wel mogelijk de tentoonstelling te
Zo ls een vreemde situatie ontstaan:
van wereldberoemd en algemeen gele
zen ia het enorme oeuvre om zo te zeg
gen steeds kleiner geworden, terugge
bracht tot enkele werken, en die kent
men dan in de meeste gevallen alleen
nog bij naam. Voor een juiste en even
wichtige beoordeling zijn dit niet de
ideale omstandigheden.
Daar komt nog bij, dat de opvattin
gen die Erasmus indertijd steeds weer
opnieuw wilde verbreiden, ondanks de
voortdurende herhaling geen zeker
heid leken te schenken: in een tijd
die voor het eerst na eeuwen van min
of meer hechte eenheid, zag hoe zich
een scheuring binnen het christen
dom voltrok, schijnt deze grote geleer
de, wiens woorden door een ieder met
de grootste aandacht werden afge
wacht, nooit een vast standpunt in te
nemen. Vol kritiek op de katholieke
kerk is hij toch geen volgeling van
Luther, en ondanks alle vermeende of
echte eerbied verwijt men hem in bei
de kampen zijn wankelmoedigheid,
zijn „gladheid", zijn onvermogen tot
een radicale beslissing te komen. Een
periode van revolutie vraagt daarnaar,
men heeft een uitgesproken ja of nee
nodig, men wenst een houvast te krij
gen van iemand die voor allen de su
perieure geest Is en die allen ook voor
hun zaak willen winnen. Maar Eras
mus lijkt zich wille.is en wetens te
onttrekken; hij maakt op de een de
indruk meer en gevaarlijker te den
ken dan hij zegt, voor de ander is hij
een lafaard, die de daadwerkelijke ge
volgen niet durft te aanvaarden van
wat hij al lang in geschrifte heeft
meegedeeld. Voor allen houden zijn
vruchtbaar schrijver, een man, met wie
de grootsten van de toenmalige be
schaafde wereld graag discussieerdein,
blijft tot vandaag de dag de onzeker
heid ten aanzien van de objectieve be
oordeling van zijn persoon. Prof.
Dresden zegt hierover nog: Vandaar
dan ook dat Erasmus geen vaste con
clusie kan wensen of bereiken. Hij is
uitzonderlijk gevoelig voor het onzeke
re, het voorlopige, het tijdelijke dat
leven op aarde eigen is.
En deze woorden van prof. Dresden
overwegend kan men stellen, dat juist
Erasmus, hoe lang geleden ook geleefd
hebbend, hoe onzeker in bepaalde uit-
uitlatingen iets onbestemds en dubbel
zinnigs. Niemand weet precies wat hij
in de onbekende beroering van de be
ginnende reformatie aan hem heeft.
Ondanks het feit dus, dat Erasmus
een groot geleerde was, een bijzonder
latingen, hoe puur menselijk ook hij
leefde in voortdurende angst voor ziek
te en verkeerde voortdurend in geld
nood dat juist Erasmus ook of ze
ker in deze tijd past. Tot zelfs deze
merkwaardige vergelijking gaat op:
toen en nu vond de mens nieuwe we
relden, de Maan en Amerika.
Wat de Rotterdamse tentoonstelling
nu betreft, het accent ligt niet in de
eerste plaats op Erasmus' persoon
lijkheid, ook al vindt men er al zijn
werken tot vele zeer kostbare eerste
drukken daarvan toe. Belangrijker en
voor de ook niet min of meer weten
schappelijk geschoolde bezoeker is,
dat „Erasmus en zijn tijd" in de eer-
"*i ti' fttorfiiVr
miyf rl.rt n paffe 5u Muor: wis u
ÖiïtwUffclf ifotlifi rn (fftuxh artür IStiW rf rtff Cr gffi* feite aftp
timaft Qua mof tuft nnqu&tom ana röuiruar
ste plaats een uitermate boeiend beeld
geeft van een periode zeer kleurrijk
mensenleven. Waarbij natuurlijk niet
vergeten mag worden, dat de invloed
van Erasmus veel verder heeft gereikt
dan tijdens zijn leven.
Portret van Erasmus van Quentin
Matsys, olieverf, overgebracht van
paneel op doek. Erasmus is schrijvend
uitgebeeld. In een nis ligt een aantal
boeken. Het is het vroegst bekende
portret van Erasmus, ontstaan in 1517.
Dit prachtige schilderij, dat nu in Rot
terdam te zien is, is afkomstig van de
Galleria Nazionale d'arte antica te
Rome.
volgen aan de hand van een beknop
tere en daarom ook veel goedkopere
gids. Deze beknopte gids kost niet meer
dan f 1,50 en men zal er wel haar en
zijn weg en de nodige uitleg door vin
den. Met in het begin in kort bestek
een opsomming van alle belangrijke
gebeurtenissen, die tijdens het zo boei
ende leven van Erasmus van Rotter
dam plaatsvonden. Van zijn geboorte af
in de nacht van 27 op 28 oktober 1469
te Rotterdam tot zijn sterven kort
nadat hij zijn testament had geschre
ven (ligt ook op deze tentoonstelling
ter inzage) in de nacht van 11 op 12
juli 1536 in het Zwitserse Bazel.
Erasmus heeft ontzaglijk veel gepu
bliceerd, aldus nog prof. dr. Dresden.
Zijn geschriften werden bovendien met
bewondering of met verbittering, in elk
geval met hartstocht, gelezen door tal
lozen uit de verschillende kampen, die
de XVIe eeuw verdeeld hielden. In de
gehele beschaafde wereld deed zijn on
middellijke invloed zich gelden onder
humanisten, schrijvers, katholieken,
lutheranen, wederdopers of welke sek
te men verder maar wil. Tegenwoordig
is hij daarentegen niet veel meer dan
een naam; een enkeling leest dan nog
wel de lof der Zotheid en eventueel
zijn serie van Gesprekken, maar afge
zien van een groepje vakspecialisten
blijft het daar ook bij.
I v |g|gii|££
Die periode kleurrijk mensenleven
manifesteert zich in Boymans-Van
Beuningen in de talloze eigentijdse te
keningen, schilderijen, wandtapijten,
kaarten. Er staat ergens een zandloper,
die de grote humanist eens heeft ge
bruikt. En men ziet de beelden van
Sint Rochus, door Erasmus bijzonder
vereerd als patroon tegen gruwelijke
besmettelijke ziekten. Zijn leven lang
kampte de geleerde Rotterdammer met
geldnood. En toen hij eenmaal een
aardig kapitaaltje bijeen had gespaard
en naar Engeland vertrok, pakten de
douaniers hem zijn munten af, mun
ten als er enkele hier zijn neerge
legd klein detail, tekenend evenwel
voor de Intentie van de samenstellers
van deze tentoonstelling, „Erasmus en
zijn tijd" voor een groot publiek toe
gankelijk te doen zijn.
Evenals vele andere humanisten, leeft
Erasmus tussen boeken, zo merkt prof.
dr. Dresden nog op. Hij schrijft een
boek, hij leest erin of hij geeft het
uit, maar zijn leven speelt zich altijd
af te midden van boeken.
Wanneer h\j Fisher, de bisschop
van Rochester, schrijft dat hij weet
voor deze geleerde de bibliotheek als
een soort paradijs is, dan geldt dat ook
voor Erasmus zelf. Hij gaat nooit op
reis zonder boek en wanneer het zich
al voordoet dat hij noch lezen noch
schrijven kan, wanneer hij zich bij
voorbeeld op hoogst oncomfortabele
manier van Italië naar Engeland be
geeft. dan denkt hij aan een boek en
schrijft hij (naar wij tamelijk nauw
keurig weten) onmiddellijk na de reis
de Lof der Zotheid.
Hans Holbein de Jongere maakte deze
studie van een van Erasmus' handen
en van zijn gezicht. Bruikleen van het
Louvre te Parijs.
Dit prachtige wandtapijt werd om
streeks 1530 gemaakt door een Frans
of Vlaams meester. Het hangt gewoon
lijk in de kathedraal van het Franse
Beauvais. De naam van het tapijt is
,,De stichting van Parijs", maar men
mag aannemen, dat de Franse hoofd
stad er zo uitzag in de jaren, dat Eras
mus er van tijd tot tijd vertoefde. Op
de achtergrond zien wij onder andere
de Nótre Dame en vele andere kerken
en gebouwen, zoals ook Erasmus die
gezien moet hebben.
Erasmus ruikt, om het na anderen
concreet te zeggen, maar drukinkt, en
elke tentoonstelling die aan hem ge
wijd is zal voor een zeer belangrijk
deel uit geschriften bestaan. Op vrij
wel elk portret van Erasmus zijn trou
wens ook boeken te vinden, en Metsijs
en Dürer delen bescheiden maar tege
lijkertijd waarschuwend mee, dat de
boeken een beter beeld van Erasmus
geven dan zij vermogen te bereiken.
Dat het boek op deze tentoonstelling
tenslotte een belangrijke plaats in
neemt, zonder dat het ook weer teveel
domineert ten aanzien van de ontelbare
andere dingen uit Erasmus' tijd, is
eigenlijk vanzelfsprekend. Erasmus was
in de eerste plaats geleerde en schrij
ver. Hij vestigde zich in de regel daar,
waar een beroemd drukker woonde.
Ridder, dood en duivel" deze koper
gravure van Albrecht Dürer afkomstig
uit het Rijksprentenkabinet te Amster
dam neemt een opvallende plaats in
op de Erasmustentoonstelling.
Een pagina van Erasmus' versie van
het Nieuwe Testament, manuscript op
perkament, afkomstig van de Univer
siteitsbibliotheek van het Engelse
Cambridge.
Mies in Carré, Flitsen uit de TV-uit-
zending van 9 mei 1969 ten bate van
de Stichting Bisschop Bekkers, Philips
88426 DL.
Dit is dan de plaat, wel laat in deze
rubriek aangekondigd maar dit na de
vakantie met veel vreugde gedaan. De
ze LP is immers een indrukwekkend
document, waar uw kinderen nog
ademloos naar zullen luisteren wat
jammer dat we zoiets niet van Het
Dorp hebben omdat het gewoon iets
geweldigs is. Mies zelf heeft met techni
cus Jos Ditmars zo'n slordige vijfender
tig uur gemonteerd aan de geluidsband
voor deze plaat, een klein uur uit de
zeseneenhalf uur televisie en wie nu
naar het resultaat luistert krijgt op
nieuw diep respect voor haar reactie
vermogen, haar intelligentie, haar im
provisatietalent, haar soepele omgang
met mensen die in aanpak varieerden
van een Turkse gastarbeider tot mr.
Toxopeus. Misschien missen we op de
ze lp iemand, die we in de TV-uitzen-
ding gehoord en gezien hebben. „We heb
ben", zo laat Gerrit den Braber via de
rijkelijk geïllustreerde hoes weten,
„met pijn en wroeging een aantal men
sen moeten „knippen", een LP blijft een
LP, ook al is dit ongetwijfeld de lang
ste die u in uw platenkast hebt. Be
denk dat zelfs de mensen die aan de
montageschaar geofferd zijn het u
kwalijk zouden nemen als u deze plaat
niet zou kopen. Om over de mensen die
er wel op staan maar niet te spreken...
Wat zei ik, koop er twintig en geef
iedereen die u een klein beetje aardig
vindt zo'n plaat. U doet er niet alleen
de ontvanger een groot plezier mee,
maar ook een groot aantal kinderen
die het 20 verschrikkelijk hard nodig
hebben".
De Biesbosch, dorado van vele, vele
natuurliefhebbers, zal in de toekomst
tal van veranderingen ondergaan. Door
de Deltawerken. Door de aanleg van
waterspaarbekkens voor Rotterdam.
En wellicht door nog andere ingrepen
van de mens. Hetgeen voor Kees Rijk-
hoek aanleiding was helemaal voor
eigen risico een soort „gedenkboek"
uit te geven, dat hij de naam gaf „De
Biesbos niet langer een bos van bie
zen". Nu, het is een prachtig boek
geworden, een boek met tientallen kos
telijke foto's en fijne verklarende tekst,
dat, zo komt het ons voor, zijn weg
wel zal vinden.
Kees Rijkhoek, geboren Dordtenaar,
woont sinds enkele jaren in Zwijn-
drecht. Hij deed vroeger veel en
niet zonder succes kan de wedstrijd-
zwemsporlmaar ging rond 1960 als
hobby de fotografie bedrijven. Dit laat
ste bij voorkeur in de Biesbosch. Zodat
hij een collectie van honderden prach
tige prenten kreeg.
Toen kwam het idee, dit boek uit te
geven. Rijkhoek verzorgde zelf de re
clamecampagne door het ontwerpen
van een affiche. Hij dropte enkele dui
zenden gedrukte intekenkaarten in
ieder plezierbootje of -schip in De Bra
bander en verstuurde evenzoveel kaar
ten naar mogelijke belanghebbenden
elders. Zo kreeg hij in enkele maan
de tijds een groot aantal intekenaars
op zijn boek bij elkaar. En nu brengt
hij een acceptabele uitgave voor niet
meer dan tien gulden vijftig.
Wij komen in dit boek, dat royaal
van formaat is (22 x 32 cm), een 35-
tal foto's tegen, waarvan een tiental
op vol formaat, van het Blesbosch-
landschap door de jaargetijden heen.
Er zit enige documentatie bij in de
vorm van kaarten. Meer precies: een
kaart van voor de St. Elisabethsvloed
in 1421 en één van erna, toen dit merk
waardige Biesbosch-gebied was ont
staan. Verder vinden wij een luchtfoto
van dit kostelijk oord voor zwemmers,
jagers, vissers, zeilers en noem maar
op. Tevens werd een kaart opgenomen
waarop staat aangegeven waar de
spaarbekkens voor de gemeente Rotter
dam komen. Het geheel wordt onder
steund door een aquarel van de Dordtse
kunstenaar Wlm Jansen en enige klei
ne prenten.
De foto's zijn gekozen uit een prach
tig opgebouwd archief, verkregen tij
dens tochten door de Biesbosch in alle
jaargetijden. Het zeldzame boek is ver
krijgbaar door overschrijving of stor
ting van f 10,50 op giro 1804696 t.n.v.
Kees Rijkhoek te Zwijndrecht.
Toots on tour, Toots Thielemans,
mondorgel, fluiten, zang en gitaar met
855 835 JPY.
Toen Jean Thielemans op 29 april
1922 in Brussel ter wereld kwam (op
de 23st.e verjaardag van Duke Elling
ton...) had de jazzmuziek in de Ver
enigde Staten een eerste hoogtepunt be
reikt. Een levendig verkeer ontstond
tussen Amerika en Europa van jazz
muzikanten, een verkeer, dat na de
tweede wereldoorlog nog intensiever
werd. Toen Is met tal van andere be
gaafde Europese jazzmusici ook Jean
„Toots" Thielemans gegaan en heeft 't in
Amerika „gemaakt". „Toots", zoals de
geestige, door en door muzikale Belg bij
zijn vrienden (waaronder trompettist-
arramgeur Bert Paige) is gaan heten,
ontwikkelde een heel aparte gitaarstijl.
Benny Goodman nam hem in zijn sex
tet op. En de formering van een eigen
Thieleman Combo in Amerika liet
daarna niet lang op zich wachten. Op
20 februari 1969 leidde Bert Paige een
„sfeerorkest" in de Hilversumse Pho-
nogramstudio, speciaal ter ere van de
op wereldtoernee zijnde Belgische Ame
rikaan.
De gekozen melodiën, die een specia
le Thielemans-behandeling kregen, wa
ren voor die gelegenheid van continen
taal karakter, erg geschikt voor de
unieke Toots-humor wat het luisteren
ernaar een bijzonder amusant cachet
verleent.
Een van de fraaie foto's uit het zo
juist verschenen boek „De Biesbosch
niet langer bos van biezen".