Restaurateurs handhaafden lang niet altijd de goede stijl Kerk, toren en kasteel in oase van rust Fijnzinnige voorgeslachten bezorgden Amerongen waardevolle erfenissen Oorkonde Graven Lijnenspel door Adriaan P. de Kleuver Late gotiek Oase Sobc r Huisvrouwen naar Amsterdam Oud Renswoude vergadert vrijdag E.H.B.O. -cursus start morgen Muziek en toneel van Ons Genoegen WOENSDAG 22 OKTOBER 1961 Het is of Amerongen „aan de kant gezet is"; zó stil en knus ligt het dorp thans in de brede omarming van de nieuwe rijksweg. Vroeger ja. toen boemelde je met het trammetje door het hart van het dorp en daar hebben ze ook de eerste waaghalzen door zien trekken die hun leven waagden in een automobiel. Laten wij er blij om zijn dat zo veel van de sfeer uit vervlogen jaren in Ame- rongens dorpskern behouden bleef. Weliswaar zet niemand meer zijn klokje gelijk „op het trammetje van tien voor negen" en staan overal auto's voor de huizen geparkeerd, maar er is toch rust gebleven. Bekoorlijk omringd door hoog geboomte staat de Sint-Andrieskerk op het kerkplein en daarmede in het hart van het dorp. In de buurt van de kerk heeft het dorp iets van een klein en knus stadje. Je kunt er zo een muur omheen denken. Een streekdorp met uitgesproken lintbebouwing werd het niet. Inderdaad, Amerongen heeft een hart. Toch was het middeleeuwse beeld van dit onvergelijkelijk specimen van al wat landelijk en lieflijk is geheel an ders. Het dorp heeft men verlegd. Het oude Amerongen lag iets westelijker en de toenmalige kerk stond niet op „het huggie" maar in de buurt van de voor malige ridderhofstad. Lang voor in 1673 het oude kasteel verwoest werd stond die oudste kerk ergens achter het huidige Drostehuis. Evenzo bestaat over de oorsprong van de dorpsnaam Amerongen geen een stemmigheid van gedachte „Amer" brengt men wel in verband met Eem, zoals Amersfoort zal betekenen een voorde (doorwaadbare plaats in de ri vier) bij de Eem of Amer. Maar ook elders in ons land treft men „Amer" of „Ammer" aan en daar eveneens in plaatsnamen die aan rivieren ontston den. Dat Amerongen ontstaan op de moe rassige grond aan de oorsprong van de Eem, genoemd in een oorkonde van Lotharius II uit 1126, bedoeld wordt, moet met uiterste kritiek gelezen wor den. Nóg belangrijker is in dit ver band de naam Upkirika uit de oorkonde van 777, waarin Karei de Grote 100 roe den grond om de kerk van Upkirika boven Dorestad (d.i. Wijk bij Duurste de) wegschenkt. Indien de Rijnloop bedoeld wordt ligt Amerongen inderdaad boven Wijk bij Duurstede. Het is met die oude geogra fische lokaliseringen moeilijk gesteld. In de ookonde van 777 komt ook Thorrv- hem voor en dat zal ongetwijfeld Doorn zijn. Die „bovenkerk" lokaliseer ik toch in de stad Utrecht. De oorkonde van 777 heeft zoveel duistere punten, dat vooral ook ten aanzien van het ver loop van Rijn en Lek grote voorzichtig heid geboden is. Wanneer sprake was van Leccan, dus van de Lek, dan werd daar de rivier vanaf Arnhem mede be doeld. Een frappante herinnering daaraan is de naam Lexesveer bij Wageningen, dus veer over de Lek. In een publika- tie trof ik dat vanaf Wijk bij Duurste de de Lek (nè 863 dus!) gegraven zou zijn. Hoe bij Amerongen in het midden van de negende eeuw de Rijn stroom de (die dus beslist toen Lek heette) kan men nog in de uiterwaard zien waar de de oude hank of Strang aanwezig is. Dij ken waren er nog niet en het gebied rond Amerongen moet bij de stormvloed van 863, waarbij vergeleken de ramp van 1953 maar kinderspel was, ontzet tend geleden hebben. Meer zekerheid omtrent een kerk te Amerongen hebben wij door de oorkon de uit 1126, gegeven door bisschop Go- debold van Utrecht betreffende terug gave van de broeklanden bij Ameron gen, Thornem (Doorn dus) en Coten aan het Domkapittel van Utrecht. Medeon dertekenaar was Godefrides „dominus de Rienen", de latere bisschop van Utrecht of diens vader. Dat „heer van Rhenen" moet wel slaan op bezit van het slot Ter Horst, daar de stad Rhenen geen heerlijkheid geweest is. Amerongen van het begin af wél. Nog meer zekerheid van een kerk in de heerlijkheid Amerongen hebben wij door de oorkonden van 1215 en 1217. Die van 1215 is naar aanleiding van het in bescherming nemen van de kerk te Amerongen door paus Innocentius III als zijnde een bez.it van het kapittel van Sint-Pieter te Utrecht, en dus geenszins te beschouwen als een slotka pel. Aan dit kapittel herinneren nog veld namen als het Kapittelbos, 't Capittel Sint-Pieters en mogelijk de Convents- weide. Ook bisschop Otto I (van Gel der) van Utrecht noemt in de oorkonde van 1217 nadrukkelijk de kerk van Amerongen. In de geschreven bronnen duikt de kerk eerst weer op in 1441 en dan be hoort de kerk van Amerongen nog steeds aan het kapittel van Sint-Pieter dat als collator optrad. De parochie pastoor werd dus niet door de heren van Amerongen aangesteld maar door dit machtige Utrechtse kapittel. Zo kwam het ook dat de kerk van Ame rongen aan Sint-Pieter gewijd was. Evenals de oudste kerk van Rhenen en zo veel andere kerken langs de ri vieren. Sint-Pieter was bovenal schuts patroon van de schippers. Eigenlijk is in Amerongen iets onge woons gebeurd. Altijd herbouwde men de plaatselijke kerken op de oude ge wijde grond. In Amerongen begon men met het bouwen van een nieuwe goti sche kerk op de plek waar nu de Sint-Andrieskerk staat. In de zestiende eeuw bestond de oude Sint-Pieterskerk nog en in de zeventiende eeuw werd ze volledig geliquideerd. De bouwtijd van deze Sint-Pieters kerk viel in de romaanse periode. Een aantekening uit de oude kerkre gisters behelst de volledige buitenge bruikstelling van dit. kerkgebouw. In de kerkrekeningen van 1578 staat: „item 2 tobben calck; item derde half 100 steen daar men die kerkdeuren en an dere gaten (vensters?) bij Sint Pieters kerk mede toemetz(e)lde-16 stuyvers". De Sint Andrieskerk was Amerongens oudste kerk over het hoofd gegroeid. i Een kaart die rond 1700 werd ge maakt, werd door onze medewerker Adriaan P. de Kleuver voorzien van de oude veldnamen en enige nadere aanduidingen. Een van de vreemdste zaken is hierbij dat in de achttiende eeuw bouwland in de uiterwaarden lag. Let vooral ook op de toenmalige Veerweg. Die lag iets westelijker dan nu. De Oude Rijn stroomde nog door het uiterwaar- dengebied van nu en vormde tevens de grens met Gelderland. Deze oude rivierloop ging langs het beneden ste Capittel Sinte Piet er, 't Spijk, 't Schilt, Geertsberger Waard en de 5 Duivenstaart. Het is nu slechts een laagte in het uitgestrekte uiterwaar- 5 dengebied. Bij graafwerkzaamheden naar achte ren bij het Drostehuis vond men een aantal graven. Het is niet uitgesloten dat men hier het restant van het toenmalige kerkhof aangetroffen heeft. Veel meer dan een flink uit de kluiten gewassen tufstenen kapel zal het wel niet ge weest zijn. Uit de kerkrekeningen maakten wij al op dat gedurende het voorspel van de reformatietijd deze kerk al danig in verval was. In het visitatierapport van 1593, op last van de synode en staten van Utrecht opgesteld, om aan de weet te komen hoe het op het platteland met de kerk gebouwen stond, vinden wij over de Sint-Andrieskerk: „dat de kercke noch gansch verwoest leyt, wtgenommen dat ze wederomme dackdicht gemaackt is". Deze verwoesting was te wijten aan de zware veldslag van 1584 die bij Ame rongen tussen de Staatse en Spaanse troepen woedde. In dit rapport vinden wij verder nog iets dat in feite het lot Van Ameron gens Sint-Pieterskerk besliste. Er wordt melding gemaakt dat bij het dorp een kerk staat die sinds men senheugenis niet meer in gebruik was, die daarom wel afgebroken kon worden en van de opbrengst van de verkochte stenen kon de Sint-Andries- hersteld worden. Deze vervallen kerk blijkt uit dat zelfde rapport nog steeds te behoren tot de goederen van het kapittel van Sint-Pieter te Utrecht. Daar de Staten van Utrecht alle geestelijke goederen geconfisqueerd hadden, werd door deze Ed. Mog. Heren Staten van Utrecht in 1616 toestemming gegeven „de oude vervallen kercke St. Pieter genemt" te verkopen. Nog datzelfde jaar moet zc definitief van het toneel verdwenen zijn. Jam mer genoeg is van dit kerkje geen af beelding bewaard gebleven. Het is evenwel niet gewaagd een gooi in de richting van kerken als die van Am- delst. Dode waard en Echteld te doen. Het zal zéker een tufstenen zaalkerk ge weest zijn. Was het gebouw van bak steen opgetrokken geweest, gewis zou men die voor de restauratie van de Sint-Andrieskerk aangewend hebben. Er was sprake van verkoop van de ste nen. Tufsteen was waardevol. Stukge- klopt en gestampt deed het dienst als tras, de grondstof voor de metselspecie van toen. De kerk zal geen toren gehad hebben, daar geen enkel stuk de Sint-Pieters kerk betreffende, "daar ooit gewag vah maakt. vreemde combinatie. Deze doopkapel heeft schoonwerk muren en een uit tuf steen gehouwen koepelgewelf. Helaas wordt deze intieme ruimte ontluisterd door de trap die naar het orgel gaat. Die had men toch ook in de noordelijke traptoren kunnen aanbrengen. AMEBONGEN OMSTREEKS 1700 ♦f' VM9MWI4I SINT PlfTfR»K£«K TgsevvvOOROIGf SINT ANORlESKSrtK, Het is aan de inschietende bovenste (3e) geleding te danken dat deze toren zo'n gevoelig lijnenspel bezit. Het valt vooral van enige afstand gezien op dat de middelste nissen naar alle zijden ge opend zijn. Mede daardoor staat de to ren als uitgeknipt tegen de hemel. Als fragiel kantwerk zijn de beide omlopen op de tweede en derde geleding aange bracht. Ik zou willen zeggen: „ovcr- schoon". Deze op zo fijnzinnige wijze ge realiseerde dorpstoren zou node in dit wijde landschap gemist kunnen wor den. Vanaf 1772 is hij tot 1948-1951 toe voortdurend in restauratie geweest. De len van de balustraden van beide om gangen ploften zo nu en dan naar bene den; het houtwerk van de klokkestoel was totaal verrot. Het naarste was dat de funderingen van de toren gingen verzakken. Dat pakte men in 1772 ri goureus aan. In 1829 had men in het hoge, gotische venster boven de toreningang de oude' traceringen vervangen door een lelijk raamwerk met roedeverdeling. Ook dat werd bij de laatste restauratie onge daan gemaakt. Men greep terug op de oude toestand en weer prijkt dat mach tige venster met rijke traceringen in de spitsboog. Ook van 1852 tot 1858 werd de toren grondig onder handen genomen. Daar voor werden uit Wijk bij Duurstede karrevrachten oude handvormstenen weggehaald. De toren werd van bo ven tot onder opnieuw gevoegd. Een Of c «•MSAAROCN •OUWLAN» WATC* pf RCftieu ZQHOma aamouipin* sum wsilan» Het stichtingsjaar van de Sint-An drieskerk is niet bekend. Wij zijn dus aangewezen op de datering via de ge volgde bouwperioden met als kenmer ken de stijlverschillen. Deze vallen sa men met de late gotiek. Het kerkschip moet dan rond 1450 ontstaan zijn, het hoog opstrevende koor ca. 1500 en de bewonderenswaardige, ranke toren in de eerst helft van de 16e eeuw. Dit alles valt dan samen met de veel rijkere (figuurlijk en qua uitvoering ook letterlijk) Cunerakerk en toren te Rhenen. Het is zelfs niet uitgesloten dat de kerk van Amerongen meeprofi teerde van de op gang - en naar onze begrippen op drift geraakte Cunera- cultus. Misschien is het aan deze streekactiviteit wel te danken flat de toren van Amerongen onder de Stichtse dorpstorens de éérste plaats inneemt. Slechts de Stichtse steden Utrecht, Amersfoort, Rhenen en in feite ook Wijk bij Duurstede hebben kolossalere torens. In Loenen aan de Vecht, Eem- nes-Buiten en Soest staan torens met hetzelfde profiel. Men rekent ze met die van Amerongen tot de Utrechtse school. Maar géén der genoemden is zo weelderig uitgevoerd als deze. De architect zou de beroemde Jan Ployt geweest kunnen zijn. Bijzonder elegant zijn de beide traptorens tegen de be nedenste geleding. De zuidelijke heeft bovengronds een fraaie doopkapel en daarboven de voor malige dorpsgevangenis. Voorwaar een De fraaie preekstoel in de kerk te Amerongen, het werkstuk van Willem Berendse van Alewijk, die secuur werk, want het metselwerk is rond 1680 het ambacht van wagen- uniek en werd niet in gelijke lagen ge- maker in het dorp uitoefende. legd. De buitenste klamp vertoont fraai figuraal metselwerk. Nog weer later kwam een dorpsmet selaar op de gedachte met gescherpte beitels de toren „schoon" te maken. De sporen van dit taaie karwei zijn nog zichtbaar. Schoon als een klontje stak Amerongs torenjuweel af tegen 'de achtergond van donkere bosran den. Het effect was in feite maar tij delijk. Dezelfde ambachtsman haalde een zelfde stunt uit met het torentje van Leersum. De restauratie-architect van 1948 gaf te kenne nog nooit zo iets onzinnigs gezien te hebben. Maar ja het tekende toch wel op onverbloemde wijze hoe lief de bevolking de toren wel had. Over de venstervullingen ben ik ook minder te spreken. Het staat vast dat de venstesters eenvoudige stenen trace ringen bezeten hebben. In 1811 werden die weggebroken en men zette er foeiy lelijke dingen voor in de plaats. Van 1826 tot 1828 volgden de koorvensters. Over dat geweldige torenvenster boven de in gang had ik het reeds. Warom herstel de men dit wel in oude pracht en de an dere splitboogvensthers niet. Ondanks alles is de Sint-Andrieskerk een schoon gebouw, maar men mag waar het het bedehuis betreft niet de handen in de schoot leggen. Tja en nu weet ik wel dat de kerkvoogden het overal moeilijk hebben. Men wil zo veel méér voor het kerkgebouw doen, maar het ministerie, de staten en de gemeenten schuiven zo traag het aard- ge slijk af. Dat „de" kerk van Ame rongen er zo netjes bijstaat daèr mag men al heel blij zijn. Opvallens is o.m. het geheel achter in het koor geplaatste eikehouten koor hek. Dit moeten wij ons indenken onder de triumfboog tussen koor en kerk schip. Het deed dienst als oksaal in de tijd dat er zulk een scheiding ontstaan was tussen geestelijkheid en volk. Men zag niet meer de tussen het volk wande lende Jezus die hier de kinderen met een goed woord op hun gemak stelde en daar een menslievende daad ver richtte. Het werd meer een hier ik (het priesterkoor) en jij daar. Er kwam een geweldig hek om ieders plaats af te bakenen. De Cunerakerk te Rhenen heeft op de juiste plaats dan nog het mooiste oksaal van onze kerken overgehouden Het oksaal of koorhek van Amerongen is véél smaller geweest. Is het soms overgeplaatst vanuit die voormalige Sint-Pieterskerk? Wij weten het niet. Wie zal het zeggen? De achterzijde van dit koorhek is afgeplankt, waarover ter verfraaiing een rode stofbedekking is aangebracht. Een bestudering van het snijwerk toon de dat het middenstuk ouder is en veel primitiever werd behandeld dan het uiterst linkse paneel en beide geheel rechtse schotdelen. Laatstgenoemde munten uit door sublieme vormgeving. Het doophek is ook van een andere hand. Evenzo de herenbank die thans in de afsluiting van de zuidelijke zij beuk staat en voorheen in de daarach ter gelegen loge gezet was. Nu dus boven de herenbank van het Huis Ame rongen, maar voorheen boven de toe gang tot de loge, bevindt zich het volle wapen van het geslacht Van Alden- burg Bentinck. Het meest bewonderenswaardige meu belstuk (zo heten de kerkbanken, etc.) is de prachtige zeventiende»-eeuwse- kansel. En dan te bedenken dat wij daar staan voor het werk van de Ame- rongense wagenmaker Willem Berend se van Alewijk, die dit juweel in 1681 heeft gesneden. De voet is gemaakt naar veel ge bruikte motieven, het vismotief, maar dat dolfijnen zoogdieren zijn was voor de houtsnijder uit het verleden een te verwaarlozen bijkomstigheid. Geen „vis" leende zich zo perfect als model als juist de dolfijn. Onder het prachtige in 1863 geplaatste orgel schreef ik reeds in een vorig artikel. Wij zouden niet volledig zijn zo wij geen melding maakten van de waarlijk grandioze collectie rouwborden voor de heren en Vrijheren van Amerongen, Ginkel en Eist. Maar deze zeldzame en in ons land niet geëvenaarde reeks her inneringen aan de bewoners van de ridderhofstad te Amerongen is het waard er een heel artikel aan te wij den. Achter dit alles staan mensen. Èn vooral grote mannen die héél Neder land nog dagelijks dankbaar moet zijn omdat zij op de bres gestaan hebben voor onze vrijheid. Daarover dus meer. Treden wij via het hoge torenportaal de kerk binnen dan is de tegenstel ling met de toren groot. Het kerkin terieur is sober en eenvoudig met achtkante holle pijlers die ongebrui kelijk wijde spitsbogen dragen. Dorps timmerman Gerrit van Garderen kreeg in 1661 opdracht om de andere een pijler weg te breken om zodoen de meer zich op de preekstoel die terzijde in het kerkschip zijn plaats kreeg en nog heeft te krijgen. Kort daarvoor hadden de drie beu ken (schipbeuk en twee lagere zijbeu ken) overspanningen van houten tonge welven die vernieuwd waren. Het koor evenwel bezat prachtige gemetselde kruisribgewelven. In de vorige eeuw )rak men de houten tongewelven weg en .;reeg het kerkschip een geraamte van houten latwerk dat geheel correspon- De St. Andriestoren te Amerongen in het licht van de schijnwerpers. deerde met de stenen gewelven van het koor. Er werd daarop een pleisterlaag aan gebracht en zo ontstonden dus kitsch- kruisgewelven, iets dat men op het eerste gezicht niet direct waarneemt. Bij de laatste restauratie zijn op de plaats waar doorgaans de kapitelen zich Ipevinden pseudo-kraagstenen aan de pijlers aangebracht. Erg origineel doen die effectvolle engelenkopjes, drui ventrossen en korenschoven niet aan. Het is meer een speelse fantasie van de man die opdracht had deze kerk een goede restauratiebeurt te geven. Die korenschoven en druiventrossen wijzen bepaald op brood en wijn, de symboliek bij het avondmaal dus. Maar diezelfde restauratie-architect ontzag zich niet als drempel tussen torenpor- taal en kerkschip de altaarsteen uit de voor-reformatorische tijd te leggen. Een vreemde geschiedenis. Daarte gen trok ik al eens hevig van leer.. En zie nu eens! Hoe moet ik de heren pre dikanten, kerkeraadsleden en kerkvoog dij van hervormd Amerongen zeggen hoe dankbaar ik ben dat dit ongedaan is gemaakt. Deze historische memöriesteen die herinnert aan het lijden van Jezus, die de vijf gewijde wond tekeningen draagt, waar toch vr de reformatie kwam zo menig Amerongers ingezetene troost bij zocht en vond, dit zowel historisch als kerkelijk attribuut kreeg in Ameron gens Sint-Andrieskerk weer een func tie. Er werd de avondmaalstafel van ge maakt. Een lofwaardige daad van pië teit jegens het voorgeslacht dat toch geheel vergroeid was met de toenmali ge denkwereld. Uit de stilte van de kerk komende overvalt je geen koude douche van kille zakelijkheid. Geen supermarkten en la- waai-toestanden rond dat plein. De Wil- helminaboom groeit en bloeit nog. Bij de oude ijzeren dorpspomp kliederen een paar kinderen met water en een oud echtpaar loopt gearmd naar „het dorp". Wat een rust heerst daar. Een enkele keer is er het blij gerucht van een bruiloftsstoet De doodsklok luidt er over het heengaan van een van oude stam. Zo is Amerongen een héél fijne en intieme oase aan de drukke verkeers weg. Wat een dorp en wüt een kerk. Ja, vooral: wat een toren. En wat een kas teel. 't Zijn erfenissen van héél fijnzin nige voorgeslachten. AMERONGEN - Op dinsdag, 4 no vember zal door een groep huisvrou wen uit Amerongen vanaf het Dorps huisplein worden vertrokken om de Rembrandttentoonstelling in het Rijks museum te Amsterdam te gaan bezich tigen. Er komen op deze kostbaarste ten toonstelling die het Rijksmuseum ooit heeft gehad, vierentwintig schilderijen van Rembrandt uit acht landen plus de tekeningen en een vrijwel volledig overzicht van de etsen. Het bestuur van de Amerongse afde ling van de Ned. Huisvrouwen vereni ging acht zich gelukkig dat vanuit de eigen vereniging een bezoek aan deze tentoonstelling kan worden georgani seerd. Tot zaterdag, 25 oktober kan men zich nog voor deelname opgeven bij mevrouw J. van de Pol en bij me vrouw Bouma. De kosten bedragen f 13,50 per persoon. De tentoonstelling zal 's morgens worden bezocht terwijl men dan 's mid dags vrij is voor het ondernemen van een tocht door Amsterdam. RENSWQUDE Voor het eerst in dit seizoen zal de Historische -Vereni- gin r Oud Renswoude vergaderen op vrijdag 24 oktober in het zaaltje achter de Geref. Kerk, Dorpsstraat 88. De vergadering staat onder leiding van de voorzitter de heer Sj. Laansma. AMERONGEN Als resultaat van een folderactie door de EHBO-afdelfng Amerongen, hebben zich 18 kandidaten gemeld voor de nieuwe EHBO-eursua. De cursus gaat van start donderdag 23 oktober in het Groene Kruis Ge bouw aan de Kon. Wilhelminaweg. Zij die interesse hebben in deze cursus en zich nog niet hebben aangemeld zijn deze avond nog in de gelegenheid zich op te geven. De cursus bestaat uit 12 lesavonden waarna een examen wordt afgelegd. De theoretische lessen zullen worden gegeven door de heer C. P. Engel, arts te Amerongen terwijl in de tweede helft van de avond voor het praktisch ge deelte de instructeur de heer D. v. Veenendaal de leiding heeft.. RENSWOUDE Voorafgaande aan de uitvoering van de toneelvereniging „Ons Genoegen" op zaterdag 25 okto ber zal het jeugdorkest van „Ons Ge noegen" onder leiding van de heer J. A. Boom optreden. Ten gehore zullen worden gebracht o.a. enkele marsen, een polka een wals en een compoattie van Mozart. Aan deze uitvoering wordt ook mee gewerkt door het muzikale duo de ge zusters Willemse uit Scherpenzeel.

Digitale periodieken - Gemeentearchief Veenendaal

De Vallei | 1969 | | pagina 5