SINTERKLAAS WAS EENS EEN RIJKE JONGEMAN
DIE OOK NU HET GEVEN NOG NIET LATEN KAN
fï
Zelfs Rusland in de ban van
de goedheilig man
3 ffiJjo flficLo fl*£Lo flMio flftilio [jfiTo ffiLtio
De vrijer
De schoen
Bisschop van Myra
Kindervriend
Concilie van Myra
Koek of gard
Aanpassingsmotief
Recapitulatie
Kik jaar opnieuw brengt Sint-Nico-
laas grote vreugde op onze scholen
en in onze gezinnen. En dat beleven
we niet alleen in Nederland, want
Sinterklaas krijgt heel Europa in zijn
ban. Zelfs in Rusland is onze 5 decem-
ber-bisschop de nationale heilige fi
guur. Overal gaan kasten open en
wordt het gewaad van St.-Nicolaas
weer te voorschijn gehaald met al de
attributen. En is de vreugde dan al
niet begonnen als alles voor het feest
in gereedheid wordt gebracht? Waar
Hollanders 5 december ook zjjn, ver
geten doen zij Sinterklaas niet gauw.
Zie de maan schijnt door de bomen,
makkers staakt uw wild geraas,
het heerlijk avondje is gekomen,
het avondje van Sinterklaas.
In 1952 was de „Johan van Oldenbar-
nevelt" niet ruim duizend emigran
ten aan boord op 5 december in de
Indische Oceaan. Dr. Hogenberk, die
namens de directie van de „Maat
schappij-Nederland" een inspectie
reis maakte, werd in een sloep in volle
zee gezet. Wat een vreugdevolle dei
ning kwam onder de gehele bevol
king van dat schip toen aangekon
digd werd dat Sint-Nicolaas was aan
gekomen en binnen enkele ogenblik
ken aan boord zou komen. Het was
dan ook de moeite waard om zo in
volle zee Sinterklaas te vieren. Zwarte
Piet deelde met gulle hand de ge
schenken uit aan de kinderen, er werd
er niet één overgeslagen.
Die kinderen van toen zijn nu vol
wassen, maar dat feest op zee herin
neren zij zich nog best. Waar er Hol
landers op 5 december bij elkaar wa
ren, was Sint-Nicolaas in gedachten
Hoog in de bergen van Victoria, waai
enorme irrigatie-werken werden uit
gevoerd, werd in de barakken Sint-
Nicolaas gevierd als Europeanen bij
elkaar waren. Als de kalender op 5
december staat in en buiten het va
derland, dan is er iets bijzonders aan
de hand. De speelse gezelligheid die
zich rondom de goede, heilige man in
stad en land voltrekt, laat zich in
woorden moeilijk tot uiting brengen.
Men moet die beleven. En waar onze
„Graafschapbode" bezorgd wordt tot
in de meest afgelegen buurtschappen,
daar wordt de vreugde van Sint-Nico
laas beleefd. Daarom blijft het een
boeiende zaak zich nog weer eens te
verdiepen in hetgeen historie en legen
de over Sint-Nicolaas te vertellen
hebben.
Sint-Nicolaas werd niet in Spanje geboren, waar hy nooit een
voet heeft gezet, maar in de Zuid-West-hoek van Turkye, in een
gebied met een sub-tropisch klimaat, dat de Turkse Rivièra
wordt genoemd. Onze heilige beminde dan ook de warmte. In
Amerika, het land van onbegrensde mogelijkheden laat men
„Santa Claus" in de verbeelding wel uit de ijzige poolstreken
per rendierslede aankomen om hem, na van zijn gulle goedheid
volop genoten te hebben, weer daarheen te laten vertrekken.
Wij moeten by de historie beginnen als wij de legende een goede
kans willen geven. In de Bijbel wordt in Handelingen 21 1 de
geboorteplaats van onze Sint genoemd. Patara was in Paulus'
dagen een belangrijke havenplaats. Van Milete kwam deze
apostel via het byzonder mooie eiland Rhodes naar Patara om
daar een schip naar Phoenicië te vinden. Twee-en-een-halve
eeuw later kon men in de buurt van de haven een goed ge
klede jongeman zien lopen, die huiselijk van aard, het reizen
en trekken niet in zijn bloed had. Maar belangstelling voor zijn
medemens karakteriseerde hem al vroeg. Hy had in alle een
voud God en Zyn naaste lief. Maar volgens de legende was hy
allerminst een saaie Piet. Zijn opgewekt karakter bracht mee,
dat hy van grappen hield. Na het sterven van zyn ouders bleef
hy alleen achter met de verantwoordelijkheid een groot ver
mogen goed te beheren. We kunnen ons Nicolaas in zyn welver
zorgd huis goed voorstellen als wij in het oog houden dat het
zijn uitgesproken verlangen was andere mensen met zyn geld
gelukkig te maken. Maar alleen in het geheim wilde hy wel
doener zyn.
Het gebruik een vrijer van speculaas aan iemand op 5 december
te geven, laat zich verklaren uit een bekend verhaal uit Nico
laas tyd in Patara. Daar woonde een edelman, die zyn vrouw
verloren had en achtergebleven was met drie byzonder knappe
dochters, die als slavinnen verkocht moesten worden om de
hoog opgelopen schulden aan de kant te krygen. Nicolaas
maakte zich over dit gezin ernstig ongerust en besloot in stilte
te helpen. Hy koos daarvoor een decemberavond uit. Op zyn
tenen liep hy de verwaarloosde tuin van de edelman binnen om
juist te kunnen zien hoe de ongelukkige edelman met tranen
in de ogen aan het bidden was, dat er toch uitkomst zou komen
voor zijn dochters, die binnenkort een moeilijk bestaan tegemoet
Door de eeuwen met het volksgeloof verweven,
speelde sint zijn rol in 't leven,
Daarvan getuigt bijvoorbeeld deze gevelsteen,
(In Amsterdam vindt u er daarvan trouwens meer dan een),
die ons doet herinneren
aan de legende der drie kinderen.
moesten gaan. Nicolaas was by dit gezicht zo ontroerd dat hjj
aanstonds een beurs met goudstukken van onder zyn mantel te
voorschijn haalde en die precies voor de voeten van de verslagen
edelman wierp. Zonder opgemerkt te zijn kwam hy weer thuis.
Maar voldaan was hy niet. Want er waren drie dochters die
vry gekocht moesten worden van de slavernij, terwijl zy tevens
een uitzet voor een huwelijk nodig hadden. Daarom herhaalde
hy in de komende decemberavonden zijn bezoek op dezelfde wy-
ze als de eerste maal.
Maar het mocht de derde avond nog zo donker zijn, de edelman
was op zyn hoede en vast besloten te weten te komen wie de
weldoener was. En succes had hy, want Nicolaas liet een stukje
van zyn mouw by het tralievenster achter en zijn huishoudster,
die graag goed sprak van haar heer, verklapte het geheim.
Maar in elk geval konden de knappe dochters in het huwelyk
treden.
Een variatie op bovengenoemd verhaal laat zien waar het aar
dige gebruik vandaan komt dat 'kinderen en ook wel oudere
mensen hun schoen klaar zetten om geschenken te ontvangen.
Volgens deze lezing zou Nicolaas de meisjes geholpen hebben
door gouden appels in hun schoentjes te leggen, waardoor zy in
staat waren de schulden van hun vader te betalen en aan een
huwelyk te gaan denken.
Nog op betrekkelijk jonge leeftijd verhuisde Nicolaas naar
Myra in de buurt van zijn geboorteplaats gelegen. Hij deed dit
waarschijnlijk om meer meditatief te kunnen leven, want Myra
had een bisschopszetel en er woonden nogal wat theologen. Dat
hy zich terugtrok in een klooster wijst duidelijk in deze rich
ting. Toen hy de eerste morgen na zijn aankomst al vroeg in
de morgen naar de kerk ging, die het dichtst bij was, gebeurde
er iets dat een grote verandering in zijn leven bracht. Myra
had haar bisschop door de dood verloren, maar kon moeilyk aan
een opvolger komen, doordat verschillende kandidaten op zich
zelf stemden. Op advies van een wijs man, die ruzie graag bui
ten de kerk hield, werd besloten dat het „kiescollege" 's mor
gens vroeg in de kerk aanwezig zou zijn, om te zien, wie de
eerste kerkganger zou zyn. Die zou als door God aangewezen
worden beschouwd om bisschop te worden. En wie kwam die
morgen het eerst de kerk van Myra binnen? Nicolaas, van
Patara juist overgekomen, wiens goede naam in Myra al lang
bekend was. Wie thuis is in de kerkgeschiedenis weet dat bis
schoppen soms verrassenderwijze gekozen werden. Denk maar
aan Ambrosius van Milaan. Maar van de keuze van Sint-Nico
laas heeft niemand ooit spijt gehad. Integendeel. Hij stond voor
het welzijn van de kerk. Aan een rots in de branding deed hy
denken, toen keizer Diocletianus in 303 zijn edict uitvaardigde,
dat de kerken van de christenen gesloopt en bisschopsambten
moesten worden opgeruimd. Geen wonder, dat de keizer hem
als een buitengewoon staatsgevaarlijk man in de gevangenis
deed werpen. In 305 werden de gebeden van duizenden verhoord.
Diocletianus kwam weg en Sint-Nicolaas terug in Myra.
Onze Sint had de moeilijke gevangenisperiode doorstaan en daar
zou zyn medemens ook van profiteren. Toen hij hoorde, dat drie
officieren ter dood zouden worden gebracht, omdat zy de
Christen-keizer Constantyn naar het leven zouden hebben ge
staan, liep hy wat hy lopen kon om nog voor de executie in het
openluchttheater te zyn om het leven van de edelen (die onschul
dig waren) door zyn persoonlijke voorspraak te redden. En hy
kwam nog op tyd. De drie officieren werden in hun eer hersteld
en brachten later een byzonder mooi exemplaar van het Nieuwe
Testament als persoonlijk geschenk uit dankbaarheid van de
keizer by onze heilige. Het kreeg een ereplaats in de kerk in
Myra. Dit verhaal dat stellig op waarheid berust heeft in veel
latere tyd door een vergissing de weg gebaand voor het kinder
vriend-motief in verband met Sint-Nicolaas. Luister! In Su-
cevitsa is het beroemde fresco te zien, waarop de drie onschul
dig veroordeelde officieren, in een kleine, militaire gevangenis-
töïen de handen uitstrekken naar een mand broden, die Sint-
Nicolaas uitreikt. Naar de gewoonte bij de vroeg-Christelyke
kunst was de Sint groot uitgebeeld, waardoor de officieren veel
kleiner leken. In de loop der legende werden de officieren
Jcinderen en werd het torentje een kuip. Alleen Sint-Nicolaas
bleef rechtop staan, levensgroot. En zo was de weg gebaand
voor het verhaal van de drie kinderen, waarvan pasteitjes ge
maakt moest worden, maar die door Sint-Nicolaas gered wer
den. Door een gelukkige vergissing werd de Sint als vriend van
het kind geïntroduceerd.
In 325 riep Keizer Constantyn de Grote een kerkconcilie byeen
in zyn zomerpaleis in Nicea aan de Zee van Marmora. De grond-
belydenis van de kerk ten opzichte van de Here Jezus Christus
werd daar aan de orde gesteld door bisschoppen, die de tekenen
van de vervolgingen duidelijk zichtbaar droegen. Nicolaas, bis
schop van Myra, zal niet ontbroken hebben. Hij stond voor de
zaak van zijn Heer, wie hij in woord en daad beleed. De man
die van grappen hield, kon ernstig zijn. Wie ernstig is, kan zich
humor veroorloven.
Zeer opmerkelijk is dat de legendevorming met dit concilie in
verband staat. We zullen een keus maken uit de variaties die er
hieromtrent bestaan.
kaakslag uitgedeeld, om welke reden hem het Evangelie-boek en
zyn bisschoppelijke waardigheidstekenen werden ontnomen.
Maria bracht hem 's nachts zyn Evangelie-bo^k terug en in ge
zelschap van bisschop Nicolaas retourneerden twee engelen staf
en myter. Het bezweren van ruzies is volgens deze lezing een
zeer oud Sint-NicoUasmotief.
Geboren en opgegroeid in een havenstad voelde onze Sint veel
voor mensen van de zee, die zo vaak met stormen te kampen
hebben. De zee was meermalen vijand nummer één. Achter
ruwe gebaren zag Sint-Nicolaas bij zijn zeemensen vaak een
goed, een groot hart schuil gaan. En hy hielp hen zoveel hij
kon. Was het een wonder, dat hy de beschermheilige van de
zeelieden en binnenvaartschippers werd? En hebben de zeelie
den zijn naam niet in tal van landen van Europa bekend ge
maakt? Want Nicolaas werd reeds sinds de negende eeuw in
het westen vereerd. Keizer Justinianus, die van 527565
regeerde, was de eerste, die in Constantinopel een kerk bouw
de, waaraan de naam van Nicolaas verbonden werd. Toen de
Mohammedanen in de elfde eeuw het Oost-Romeinse rijk en
dus ook Myra veroverden, waar de heilige Nicolaas in de kathe
draal begraven was, hebben in 1078 koopvaardijvaarders uit
Bard in Italië zijn gebeente geroofd en naar hun woonplaats
overgebracht, waar vervolgens de Sint-Nicolaaskerk verrees.
In de loop der tijden kregen bijkans alle havensteden aan de
West- en Noordeuropese kust een kerk, die aan Sint-Nicolaas
gewijd was. In Holland werden er in de 13de eeuw drie-en-
twintig van deze kerken geregistreerd. Groningen, vanouds een
schippersplaats, moet hier genoemd worden en niet onvermeld
mag blijven, dat de oude kerk in Amsterdam oorspronkelijk
ook aan onze Sint was gewyd. Utrecht, Edam en Kampen staan
ook in de rij. Het motief van schietspatroon laat zich tot de
tyd dat Nicolaas leefde, herleiden, zoals wij reeds zagen. Maar
een duidelijk voorbeeld, op legendarische wijze versierd, mag
onze lezers niet worden onthouden. Tijdens een zware hon
gersnood in Myra kwam een korenschip op weg naar Constan
tinopel daar voor anker liggen. Onze bisschop verzocht de
schipper zo dringend mogelijk een deel van het graan voor zyn
uitgehongerde mensen beschikbaar te stellen. Met royale hand
ging de schipper aan het uitdelen, zonder dat de graanvoorraad
in zijn schip er iets minder van werd. Toen vijf jaar na het
heengaan van de bisschop de honger weer nijpend was, kwam
de Sint uitkomst brengen, door een korenschip, dat in zware
nood was, koers te laten zetten naar Myra, waardoor de storm
ging liggen. Met eigen hand herstelde de Sint de mast.
In de veertiende eeuw namen koor-knapen deel aan Sint-Nico-
laas-processies in de straten der steden. Die zullen zeker wel
gehouden zijn in plaatsen, waar de kerk naar onze goede Sint
was genoemd. Deze jongens genoten ook hun onderwijs op de
kerkelijke scholen, die veelal aan kloosters verbonden waren.
Daar kende en leerde men lezen en schrijven. Ons woord clerus
voor geestelijke stand staat in nauw verband met ons woord
klerk. De sriba van de classis in de Hervormde Kerk heet in
Australië vandaag nog „clark". Als de processie in een bepaal
de plaats op 6 december gehouden was, trok Sint-Nicolaas (als
monnik-docent) met zijn witte baard en mooie mijter, gehuld
in zyn rode mantel naar de school, waar hy geschenken gaf aan
ijverige leerlingen en reprimandes uitdeelde aan hen, die lui
waren geweest. De boekenroede, attribuut van de middeleeuwse
opvoeding, kon daarbij dienst doen, zij het in milde mate, want
het was feest van de goede Sint.
De Germanen hadden ook een Sinterklaas
maar dat was bepaald geen fijne baas;
Op een schimmel met acht benen,
joeg Wodan door het luchtruim henen.
Het volk wilde dan ook bij hem komen in 't gevlei,
slechts om te keren 't bang getij.
motief ging gebruiken, bood de figuur van Sint-Nicolaas daar
toe wel bijzondere mogelijkheden. In het instructieve boek vaa
de docent B. van Gelder „Spoorzoeken" wordt dit als volgt hel
der belicht. De Germanen vereerden Wodan, de stormdemon tn
dodengod, die in „de twaalf nachten" begin december met zijn
dodengeesten joelend over de landen joeg. Van hem moesi
vooral de vruchtbaarheid voor mens en dier komen. Met een
roede van twijgen werden mensen en dieren geranseld om Wo
dan maar te bewegen veel vruchtbaarheid te geven. Hy reéd
op zijn acht potige schimmel door het luchtruim met een grote,
zwarte hoed op, een wijde mantel aan en een stok in de hand.
Om hem gunstig te stemmen legde men offers van hooi, koren
en vruchten onder de schoorsteen, de open verbinding met het
luchtruim. Strooien met erwten en bonen moest ook een handje
helpen. Het aanpassen was hier geen probleem. Sint-Nicolaas
kon Wodan vervangen. Nog rijdt hy op zijn schimmel over de
Aan zoete kinderen schenkt de Sint veel vreugd, de stouterds straf
fen doet alleen zijn zwarte knecht veel deugd
daken, nog offreert men hooi en koek, nog hanteert Zwarte
Piet de roede en nog worden pepernoten gestrooid; de mijter
van Sint-Nicolaas verving de hoed van Wodan en de bisschop
staf werd een nieuwe uitgave van de stok.
Nog door een andere bril willen wij de Sint-Nicolaas-figuur be
zien, waardoor een en ander duidelijker gaat spreken. Toen de
kerk onder leiding van Paus Gregorius de Grote (540604)
by de kerstening van de Germaanse volken het aanpassings-
Nicolaas kwam op de heiligen-kalender op de datum van zijn
sterfdag, 6 december (342). Door de eeuwen heen werd deze
dag in de geest van de Sint gevierd. Anderen met hartelijkheid
omringen en ouderen en jongeren blij maken met een geschenk
gepaard met aardige grappen, bleef in stand en blijft in stand.
Sint-Nicolaas heeft in de kerkgeschiedenis naam gemaakt, zoals
wij zagen. Nog toegevoegd kan worden dat hy de moed had in
Ephese een aan Artemis gewijde boom om te hakken. Hier den
ken wy aan Bonifatius- en Wodanseik. In de kunstgeschiedenis
liet hy duidelijk sporen na. Grote kunstenaars hebben getrach
hem uit te beelden. Titiaan en Fra Angelico ontbreken daarbi
niet. En sinds van de hand van Jacobus van Varazze in d>
13de eeuw „de Gulden Legende van Sint-Nicolaas" verscheer
was hy de meest populaire heilige. Waarom zijn naam van d
heiligen-kalender door het Vaticaan geschrapt is, valt dan oo'
moeilyk te begrijpen. Want de Sint heeft en houdt zijn plaats o
5 december. Stellig ook in 1969. En daarom van harte een goed
feestavond toegewenst. Want:
Het heerlijk avondje is gekomen,
De avond van Sint-Nicolaas.
Dr. A. v. d. HOEVEN
